Aktualizacja 1.30 – Główne emocje (gniew, żal, lęk, wstyd) – jakie działania wywołują?

W taj aktualizacji postanowiłem wrócić do głównych emocji, które na mandali charakterów znalazły się dzięki enneagramowi. Główne emocje, jakie występują w enneagramie, są następujące:

• gniew,
• wstyd,
• lęk.

Gniew znajduje się na górze mandali charakterów, tam, gdzie między innymi jest INTUICJA i żywioł POWIETRZA.

Wstyd znajduje się po prawej stronie mandali, tam, gdzie między innymi jest CZUCIE i żywioł WODY.

Lęk znajduje się po lewej stronie mandali, tam, gdzie między innymi jest MYŚLENIE i żywioł OGNIA.

W mandali charakterów do trzech powyższych enneagramowych głównych emocji została dodana jeszcze jedna emocja, która znajduje się na dole mandali charakterów. Tzn. tam, gdzie między innymi jest DOZNANIE i żywioł ZIEMI.

W mandali charakterów zatem są wyróżnione cztery główne a w emocje w enneagramie trzy.

Wynika to z tego, że enneagram jest podzielony na trzy główne obszary, na których działają poszczególne emocje. Proszę spojrzeć na rysunek poniżej:

Mandala charakterów jest połączeniem:

• systemu starożytnego, (gdzie są wyróżnione główne żywioły i temperamenty),
• typów psychologicznych Junga
• i enneagramu.

Enneagram jest więc jednym z trzech głównych elementów mandali. I enneagram, jak możemy zobaczyć powyżej, jest podzielony na trzy główne obszary. Tzn. obszary głównych emocji, którymi są: gniew, lęk i wstyd.

Z kolei zarówno system starożytny, jak i typy psychologiczne Junga można podzielić na cztery obszary. Tzn.:

• system starożytny, między innymi bazuje na czterech żywiołach, którymi są:
  - Ziemia,
  - Powietrze,
  - Ogień
  - i Woda,
• typy psychologiczne Junga, bazują na czterech podstawowych funkcjach psychologicznych, którymi są:
  - doznanie,
  - intuicja,
  - myślenie
  - i czucie.

Enneagram zaś, jak wspomniałem powyżej, można podzielić się na trzy główne obszary. Tzn. enneagram można podzielić na obszary oddziaływanie trzech głównych emocji, którymi są:

• gniew (na obszarze oddziaływania gniewu znajdują się typy: 8, 9 i 1)
• lęk (na obszarze oddziaływania lęku znajdują się typy: 5, 6 i 7)
• i wstyd (na obszarze oddziaływania wstydu znajdują się typy: 2, 3 i 4).

Zatem enneagram dzieli się na trzy główne części, a system starożytny i typologia Junga na cztery główne części. Żeby zatem dopasować enneagram do systemu starożytnego i typologii Junga, do enneagramu dodałem czwartą część. To znaczy, dodałem od enneagramu czwartą główną emocję.

Tę czwartą główną emocję trzeba było dodać w miejscu, gdzie jest DOZNANIE i żywioł ZIEMI. I tą dodaną przeze mnie czwartą główną emocją jest – żal.

Więcej na ten temat jak tworzyłem mandalę charakterów, piszę w opracowaniu „Mandala charakterów – historia tworzenia” w rozdziale „Skład mandali charakterów”.

W sumie zatem w mandali charakterów mamy cztery główne emocje. Trzy pochodzące z enneagramu oraz czwartą dodatkową, która jest dopasowana do systemu starożytnego i typów psychologicznych Junga. Tymi głównymi emocjami są.

1. Wstyd.
2. Lęk.
3. Gniew.
4. Żal.

Na poniższym rysunku cyfry of 1 do 9 oznaczają typy enneagramu. W dolnej części znajduje się obszar, gdzie główną emocją jest – żal. Emocja ta w enneagramie nie występuje. Jak wyżej wspomniałem, dodałem ją, żeby móc enneagram dopasować do systemu starożytnego i do typów psychologicznych Junga. Więcej na temat piszę w opracowaniu „Mandala charakterów – historia tworzenia” w rozdziale „Enneagram”.

W tej aktualizacji postanowiłem zastanowić się nad podstawowymi emocjami, ponieważ zainspirowali mnie to tego badacze emocji, m.in. Nico Frijda.

Temat emocji jest bardzo rozległy i ciekawy. I myślę, że warto na niego zwrócić uwagę i zestawić go, chociaż w małym stopniu, z ideą enneagramowych głównych emocji, które znalazły się w mandali charakterów.

Do emocji z bardziej naukowego punktu widzenia wrócę jeszcze w dalszej części tej aktualizacji. A teraz spójrzmy jeszcze na emocje punktu widzenia enneagramu. (Tak właściwie enneagram jest coraz bardziej respektowany przez świat naukowy, więc w sumie też jest coraz bardziej naukowy).

W enneagramie jest między innymi mowa o tym, że dane typy postrzegają świat i mają różne specyficzne zachowania ze względu na główne emocje, jakie odczuwają. Tzn. daną emocję dane typy odczuwają we większym stopniu niż inne emocje.

W enneagramie jest zatem mowa o tym, że dana główna emocja wpływa na nasze życie. Tzn. na nasze zachowanie, postrzeganie, doznawanie, odczuwanie, osądzanie, adoptowanie się, przystosowanie, relacje, rozwój itd. Tak jest przynajmniej w naszym głównym stanie, ponieważ w stresie, czy w relaksie przeważają już inne główne emocje.

Enneagram więc wyróżnia trzy główne stany psychiczne, którymi są:

1. Stan typowy, czyli ten, który jest najbardziej świadomy, z którym się utożsamiany, który jest najbardziej dominujący, najważniejszy itp.;
2. Stres, czyli stan, w którym dany typ jest w stresie i zachowuje się inaczej niż w swoim typowym stanie. Wg enneagramu dany typ zachowuje się podobnie do innego typu enneagramu, czyli niejako przenosi się od innego typu.
3. Relaks (czy komfort), czyli stan gdzie dany typ jest w relaksie. Wówczas dany typ też zachowuje się inaczej niż w swoim typowym stanie. Wtedy też, analogicznie jak w punkcie 2, przenosi się do innego typu enneagramu, ale innego niż w punkcie 2.

Konkretnie poszczególne typy enneagramu w stresie i w relaksie przemieszczają się w następujący sposób:

Nazwy typów są autorstwa Helen Palmer. Nazwy te można np. znaleźć w jej książce pt. „Enneagram”, czy na stronie internetowej:
http://www.enneagram.com/enneagram.html

W odróżnieniu od enneagramu w mandali charakterów zamiast trzech występują cztery stany.

1. Stan świadomości, czyli odpowiednik stanu typowego w enneagramie.
2. Stan pewności siebie, czyli stan relaksu (komfortu) w enneagramie.
3. Stan niepewności siebie, czyli stan stresu w enneagramie.
4. Stan nieświadomości, który w enneagramie nie występuje. Stan ten dodałem do mandali charakterów pod wpływem inspiracji płynącej z psychologii jungowskiej.

W mandali charakterów podobnie jak w enneagramie każdy typ przeżywa w poszczególnych swoich stanach psychicznych specyficzne dla swojego typu emocje. Tzn. to jakie główne emocje, jakie dany typ przeżywa, są zależne od tego, w jakim miejscu mandali dany typ ma swoje stany psychiczne. Tzn. gdzie dany typ ma swój stan świadomości, stan pewności siebie, stan niepewności siebie i stan nieświadomości.

Wracając do głównych emocji, jeszcze raz chciałbym zwrócić uwagę na fakt, że emocje te wywołują w nas określone zachowania. Np. wpływają na specyficzne:
- akcje i reakcje;
- działania;
- strategie;
- sposoby myślenia, odczuwania, doznawania, przewidywania;
- nastawienia do otoczenia;
- przekonania;
- itp.

Na mandali charakterów cztery główne emocje są rozłożone tak jak główne żywioły (Powietrze, Ziemia, Ogień i Woda) czy funkcje podstawowe (intuicja, doznanie, myślenie i czucie). Tzn.:

• Gniew – Powietrze i intuicja.
• Żal – Ziemia i doznanie.
• Lęk – Ogień i myślenie.
• Wstyd – Woda i czucie.

Na mandali charakterów poszczególne typy charakterów mają inaczej rozłożone swoje stany psychiczne (czyli stan świadomości i nieświadomości oraz pewności i niepewności siebie). W takim razie główne emocje w różny sposób oddziałują na poszczególne typy charakterów.

I tu można by zapytać – co konkretnie mogą wywoływać główne emocje, czyli gniew, lęk, wstyd i żal?

Oczywiście można powiedzieć, że mogą one oddziaływać na wiele różnych sposobów i że to zależy od danej sytuacji, od otoczenia, w jakim się przebywa, od doświadczeń, jakie się wcześniej nabyło itp. Jednak myślę, że warto byłoby się pokusić o pokazanie jakichś ogólnych tendencji, jakichś esencji czy jakichś punktów zaczepienia. Punktów zaczepienia, które by nas naprowadzały na kolejne skojarzenia, na temat tego, jaki wpływ mogą na nas mieć główne emocje?

W takim razie myślę, że aby odpowiedzieć na pytanie, co konkretnie mogą wywoływać główne emocje, warto spojrzeć na reakcje najbardziej podstawowe. Takie, które mają zarówno ludzie, jak i zwierzęta.

I tu myślę, że warto wspomnieć o terminach, jakie wprowadził Walter B. Cannon w 1915 roku. Tymi terminami są „Fight or Flight”, czyli „walcz lub uciekaj”.

Od czasu badań Cannona przeprowadzono wiele badań związanych z emocjami. Także w tym zakresie mamy bogaty materiał do analizowania. Osobiście moją uwagę zwrócił termin, który wg mnie w tych rozważaniach może się przydać. Tym terminem jest – „specific action tendencies”, czyli tłumacząc dosłownie „specyficzne tendencje działania”. Dla wyjaśnienia czym są te tendencje, posłużę się cytatem:

Powyższy cytat z książki Kristin Neff, (która jest jednym z pionierów badań nad samo-współczuciem), opiera się na pracach Richarda Lazarusa. Jest on jednym z badaczy uczuć. W takim razie może jeszcze posłużę się cytatem z jednej z książek tego autora.

Myślę, że warto się zgodzić tutaj z Richardem Lazarusem, że specyficzne tendencje działania dostarczają najprostszego racjonalnego uzasadnienia dla powszechnego fizjologicznego wzorca dla każdej emocji. Skoro tak, to myślę, że warto wykorzystać specyficzne tendencje działania w mandali charakterów.

W mandali charakterów mamy cztery emocje, czyli gniew, żal, lęk i wstyd. W takim razie, jakie tendencje działania można im przyporządkować?

Wykorzystując powyższe cytaty, możemy powiedzieć, że:

• dla gniewu – specyficzną tendencją działania jest – atakować;
• dla lęku – specyficzną tendencją działania jest – uciekać;
• dla wstydu – specyficzną tendencją działania jest – chować się czy ukryć się.

Z tego wychodzi, że mamy już teraz znalezione tendencje działania dla gniewu, lęku i wstydu. W takim razie brakowałyby nam jeszcze tendencji działania dla emocji, jaką jest – żal.

Co prawda w cytacie Richarda Lazarusa mamy jeszcze emocję, jaką jest wina, której tendencją działania jest – zadośćuczynienie. Jednak wg mnie zadośćuczynienie nie pasuje do „żalu”. Ktoś, kto odczuwa żal, raczej będzie uważać, że zadośćuczynienie bardziej należy się jemu, niż innym. Podobnie zresztą może być w przypadku osób odczuwających lęk, gdyż przez kogoś lub przez coś muszą się bać. Również w jakimś stopniu osoby odczuwające wstyd i gniew mogą uważać, że powinny otrzymać zadośćuczynienie, gdyż ktoś lub coś spowodowało, że muszą się wstydzić czy są rozgniewani, chociaż tego nie chcieli.

Gniew, lęk i wstyd może też być wywołany przez nas samych. Np. wtedy kiedy mamy niskie poczucie własnej wartości, czy nie panujemy nad swoimi zachowaniami, przyzwyczajeniami, uzależnieniami itp. W takich przypadkach jednak gniew, lęk i wstyd również kierujemy w stronę kogoś. Różnica jest tu taka, że tym kimś jesteśmy my sami, a nie ktoś na zewnątrz nas.

Jednak niezależnie od tego, czy gniew, wstyd i lęk wywołujemy my sami czy ktoś inny, to możemy mieć poczucie winy z tego powodu. Wina jest więc emocją, która jest bardziej uniwersalna.

Poczucie winy zatem, które się wiąże z zadośćuczynieniem, o którym wspomniał Richard Lazarus, jest bardzo ciekawe, gdyż mogą je odczuwać wszyscy. Możemy się to jedynie zastanowić nad tym, jakie typy mają większą lub mniejszą skłonność do odczuwania poczucia winy. Bo tak w zasadzie jest ze wszystkimi emocjami. Tzn. wszyscy odczuwamy wszystkie emocje. Jednak różne typy, różne emocje odczuwają w różnym stopniu.

Jeśli spojrzymy na mandalę charakterów, to można wstępnie założyć, że poczucie winy dotyczy we większym stopniu górnej części mandali, ponieważ znajdują się tam:
- „wiara”, która często kojarzy się z poczuciem winy („wiara” jest w górnym lewym rogu mandali), - „osądzanie”, które również łatwo skojarzyć z winą, jeśli np. osądzamy sami siebie lub ktoś nas osądza („osądzanie” jest w górnym prawym rogu mandali), - „gniew”, który może spowodować to, że ktoś będzie pokrzywdzony i w związku z tym, będziemy czuć się winni („gniew” znajduje się na górze na środku mandali).

Przedstawiciele górnej części mandali charakterów więc wydają się bardziej skłonni do tego, żeby odczuwać winę. Myślę zatem, że wstępnie można założyć, że przedstawiciele górnej części mandali są bardziej skłonni do odczuwania poczucia winy. Jednakże w tym momencie rozwoju mandali charakterów rozważania nad winą oraz innymi emocjami, moim zdaniem warto jeszcze zostawić do kolejnym przemyśleń i analiz. Winą zatem i innymi emocjami zajmę się pewnie jeszcze w jednej z przyszłych aktualizacji. Aktualizacji, gdzie zapewne będzie warto znaleźć tendencje działania, które będą dotyczyć mechanizmów przystosowawczo-obronnych, (czyli ekstrawersji, introwersji, spostrzegania i osądzania). W tej aktualizacji zaś zajmę się funkcjami podstawowymi, (czyli myśleniem, czuciem, intuicją i doznaniem).

Wracając do naszych rozważań, to mamy zatem specyficzne działania dla emocji: gniewu, lęku i wstydu. I potrzebujemy jeszcze specyficznej tendencji działania dla emocji – żal. Emocja – żal zaś dotyczy funkcji, jaką jest doznanie.

Jaka więc specyficzna tendencja działania może dotyczyć emocji – żal?

Myślę, że częściowo na to pytanie odpowiada poniższa tabela.

W tej tabeli można znaleźć emocję „sadness”, czyli „smutek”. Smutek nie jest tym samym co żal. Jednak uczucia smutku i żalu są do siebie zbliżone. Smutek więc możemy wykorzystać do dalszych rozważań.

Z powyższej tabeli zatem można się dowiedzieć, że funkcją adaptacyjną (adaptive function) dla smutku jest:
Get help and support in the face of harm/disengage from a lost commitment. Tzn. Uzyskanie pomocy i wsparcia w obliczu szkody, krzywdy/wycofanie się związane z utratą zaangażowania.

Powyższa funkcja adaptacyjna smutku dotyczy zatem jakiejś doznanej przez nas szkody, krzywdy, straty itp. Wówczas potrzebujemy się jakoś zabezpieczyć przed kolejnymi stratami i krzywdami. Szukamy więc jakiejś pomocy i wsparcia czy jakiegoś skutecznego i konkretnego rozwiązania, które będzie nas zabezpieczać czy chronić.

No dobrze, w takim razie jak jednym słowem określić tendencję działania dla słowa „żal” czy „smutek”?

Mówię – jednym słowem – ponieważ do mandali charakterów potrzebujemy jednego słowa, lub ewentualnie krótkiego zwrotu, które łatwo by się na mandali zmieściło.

Myślę, że takim słowem może być – „obronić” czy „bronić”.

„Obrona” ma tę zaletę, że jest przeciwnością do „ataku”. Słowo „atakować” jest tendencją działania dla „gniewu”, który jest po przeciwnej strony mandali. Tzn. po przeciwnej stronie względem emocji „żal” i „smutek”

Podsumowując mamy teraz takie tendencje działania dla czterech głównych emocji występujących w mandali charakterów:

• lęk / uciekać,
• wstyd / chować.
• gniew / atakować.
• żal, smutek / bronić.

Dla większej jasności umieszczę powyższe zestawienie w tabelce.

Główne emocje i ich tendencje działania naniosę też na schemat podstawowych żywiołów i funkcji, które są rozmieszczone tak jak na mandali charakterów.

Teraz można zobaczyć, gdzie zostały umieszczone specyficzne tendencje działania, które na mandali charakterów są reprezentowane przez słowa: atakować, bronić, uciekać i chować.

Postanowiłem powyższe specyficzne tendencje działania umieścić na mandali charakterów, ponieważ myślę, że będzie to ułatwiało analizowanie poszczególnych typów i będzie naprowadzało na różne skojarzenia, które mogą pomóc na te typy zrozumieć.

Jeśli mowa o skojarzeniach to słowa: atakować, bronić, uciec i chować, mają tę zaletę, że są bardzo wieloznaczne. Ta wieloznaczność pasuje do mandali charakterów, gdyż umieszczone na mandali słowa i zwroty, są możliwie jak najbardziej wieloznaczne, symboliczne i charakterystyczne dla danego miejsca mandali.

Myślę, że najłatwiej będzie pokazać wieloznaczność, symboliczność i charakterystyczność, jeśli posłużymy się słownikiem wyrazów bliskoznacznych.

Spójrzmy zatem, jakie mamy synonimy do słów: atakować, bronić, uciec i chować.

Jeśli chodzi o słowo – atakować, to jego synonimy z podziałem na grupy znaczeniowe są następujące:

Jeśli chodzi o słowo – bronić, to jego synonimy są np. takie:

Jeśli chodzi o słowo – uciekać, to jego synonimy są np. takie:

Jeśli chodzi o słowo – chować, to jego synonimy są np. takie:

Powyżej zatem możemy zobaczyć przykładowe synonimy oraz pokrewne słowa i zwroty do następujących specyficznych tendencji działania:

• atakować,
• bronić,
• uciekać
• i chować.

Powyższe tendencje, są powiązane z następującymi emocjami:

• gniew – który jest powiązany z – atakować,
• żal – powiązany z – bronić,
• lęk – powiązany z – uciekać,
• wstyd – powiązany z – chować.

Myślę, że dzięki emocjom i związanych z nimi tendencjami działania analizowanie poszczególnych typów w mandali charakterów będzie ciekawsze.

Ogólnie w mandali, analizowanie typów można przeprowadzać dzięki, że tak powiem, czterem głównym punktom odniesienia. Tzn. są to:

• Typy psychologiczne Junga – głównie możemy tu wykorzystać: funkcje podstawowe i mechanizmy przystosowawczo-obronne.
• System starożytny – głównie możemy tu wykorzystać podział na: żywioły i temperamenty,
• Enneagram – dzięki któremu między innymi możemy spojrzeć na poszczególne typy charakterów poprzez pryzmat głównych emocji,
• Specyficzne tendencje działania – dzięki którym lepiej możemy zrozumieć wpływ głównych emocji na poszczególne typy.
• Do tego można jeszcze wykorzystywać różne skojarzenia, porównania i znaczenia symboliczne, które wiążą się z powyższymi punktami odniesienia. Tzn. z żywiołami, funkcjami podstawowymi, mechanizmami przystosowawczo-obronnymi, emocjami i tendencjami działania.

Podsumowując, duże pole do różnego rodzaju rozważań dają mam pojęcia, które umieściłem w poniższej tabeli.

W sumie więc specyficzne tendencje działania, które zostały wyróżnione w tej aktualizacji, będą bardzo pomocne w poznawaniu i zrozumieniu poszczególnych typów charakterów.

Wg mnie, specyficzne tendencje działania również pasują do grup pojęć i zwrotów, pośród których się znajdują. Grupy te wyglądają teraz następująco:

Góra mandali charakterów:

kompromis, INTUICJA, balans   
(gniew/atakować)
(wiosna – źródło i cel)

Dół mandali charakterów:

ZIEMIA
pozycja, DOZNANIE, pożytek
(żal/bronić)
(jesień – istnienie i sens)

Lewa strona mandali charakterów:

OGIEŃ
   logika, MYŚLENIE, możliwość
(lęk/uciekać)
(lato – poznanie i wybór)

Prawa strona mandali charakterów:

WODA
moralność, CZUCIE, etyka   
(wstyd/chować)
(zima – wartość i argument)

Na ogólnym schemacie mandali charakterów powyższe grupy pojęć i zwrotów przedstawiają się następująco:

Obecnie zatem w mandali charakterów są wyróżnione:
- 4 emocje
- i 4 specyficzne tendencje działania.

Emocji i tendencji działania jest oczywiście więcej. Jednak myślę, że te, które znajdują się na mandali charakterów, można uznać za podstawowe punkty odniesienia.

Myślę, że to wystarczy, ponieważ bazą do rozważań w tej aktualizacji jest enneagram. W enneagramie zaś mamy trzy główne emocje.

Jak wspomniałem wyżej, z enneagramu zaczerpnąłem do mandali charakterów: gniew, lęk i wstyd. Enneagram wykorzystując jedynie te trzy główne emocje, jako trzy punkty odniesienia, bardzo dobrze radzi sobie z charakteryzowaniem poszczególnych typów enneagramu. Osobiście uważam, że typy enneagramu są bardziej wyraziste i charakterystyczne niż w innych systemach osobowości. Tę charakterystyczność typy enneagramu zawdzięczają temu, że opisy tych typów są w dużej mierze oparte na głównych emocjach.

Skoro enneagram dużo zawdzięcza głównym emocjom, to myślę, że w mandali charakterów emocje powinny również pełnić jedną z głównych ról.

W tej aktualizacji do głównych emocji postanowiłem też dodać odpowiadające im specyficzne tendencje działania. Uważam, że dzięki tendencjom działania wpływ emocji na poszczególne typy mandali charakterów będzie bardziej uchwytny i zrozumiały.

W sumie więc emocje i tendencje działania będą bardzo ciekawymi i przydatnymi elementami mandali charakterów. Emocje i tendencje działania są bardzo charakterystycznymi punktami odniesienia. Punktami, które mogą mam pomóc w zorientowaniu się, w jakich stanach psychicznych się znajdujemy.

Bibliografia: