C. MORALNOŚĆ, ETYKA I MĄDROŚĆ

W tym rozdziale zajmiemy się pewnymi teoretycznymi zagadnieniami dotyczącymi mądrości i pokrewnych dziedzin. Czytając pisma moralistów znajduję w nich często pomieszanie całkiem różnych rzeczy, które chcę nazwać: "moralnością", "etyką" i "mądrością". Rozróżnienie dwóch pierwszych – moralności i etyki – jest wprawdzie ostatnio, dość rozpowszechnione, ale tylko wśród filozofów. Nawet wśród nich jednak mamy dwie szkoły, które z uporem godnym lepszej sprawy obstają przy ich utożsamianiu. Są to szkoły neotomistyczna i neohegeliańska. Członkowie pierwszej dlatego, że wszystko, co powstało po XIII wieku wydaje im się podejrzane, hegliści, bo u nich wszystko, co jest różne jest identyczne. Nazywają to dialektyką – podnieśli pomieszanie pojęć do godności zasady filozoficznej.

Natomiast tylko niewielu zauważyło, jak się zdaje, różnicę między moralnością a mądrością.

Przeciw temu pomieszaniu pojęć stawiam pierwsze twierdzenie:

c 1. To, co zwykle nazywa się "etyką" składa się z co najmniej trzech różnych dyscyplin: moralności, etyki i mądrości.

Piszę "co najmniej", bo jedna z odmian moralności religijnej, omówiona poniżej (rozdz. 5) stanowi być może jeszcze inną dziedzinę. Będę się starał wyjaśnić czym one różnią się między sobą. W tym celu pewne propozycje dotyczące znaczenia odnośnych nazw.

I. Moralność

Nazwy "moralność" będę używał tutaj dla oznaczenia zespołu pewnych nakazów, a nie, jak to się nieraz czyni, pewnych postaw ludzkich. Celem przekonania się czym jest moralność w tym słowa znaczeniu przypatrzmy się następującym dwóm nakazom (dla uproszczenia nazywam także zakazy "nakazami"), które, jeśli się nie mylę, wszyscy uznaliby za przykazania moralne:

a) Ratuj tonące dziecko.
b) Nie będziesz podrzynał gardła twojej śpiącej matce.

Co te dwa przykazania mają wspólnego? Kilka cech, z których wymienimy trzy: (1) Są najpierw właśnie nakazami, przykazaniami. Nie mówią co jest, ale co ma być. W języku logiki nie są zdaniami, ale dyrektywami. (2) Mają charakter kategoryczny. Chcę przez to powiedzieć, że nie nakazują pod jakimś warunkiem, warunkowo, ale kategorycznie, bezwarunkowo. Nie odbierają nagrody i nie grożą karą. Nie są związane z żadnym celem. Pytanie: "W jakim celu mam ratować tonące dziecko?" nie ma przecież sensu. (3) Mają wreszcie, i to chyba najważniejsze, charakter, że się tak wyrażę, bezwzględny, im tylko właściwy - wobec moralnego nakazu przeżywamy jakby wrażenie przymusu, czujemy, że nie wolno nam postąpić inaczej niż ten nakaz chce. Ta ostatnia cecha jest bodaj najbardziej charakterystyczna, nie spotykamy jej nigdzie indziej poza moralnością.

Użyjemy tych trzech cech dla określenia sensu nazwy "moralność". Powiemy, że:

c 2. Moralność jest zespołem nakazów kategorycznych, bezwzględnie wiążących.

Co prawda niektórzy przeczą temu, nakazy moralności są dla nich warunkowe, w szczególności związane z celem. O tych filozofach powiedziano złośliwie, że domagają się napiwku za to, że nie podrzynają gardła swoim matkom. Pewne jest, że moralność żadnej nagrody za wykonanie obowiązku nie obiecuje. Mówi kategorycznie: "Czyń to, a to" nic więcej. Przykazania moralności mają taką naturę, że nawet gdyby ich zachowanie miało pociągnąć za sobą karę, nie przestałyby obowiązywać.

Nasze przykazania mają jeszcze inną cechę wspólną: są oczywiste. Normalnemu człowiekowi nie potrzeba ich dowodzić, on widzi, że taki obowiązek istnieje. Nie jest to jednak cechą wszystkich przykazań moralności. Istnieją położenia, w których nie jest od razu jasnym, czego wymaga obowiązek. W takich przypadkach bywa, że możemy się przekonać o tym, co powinniśmy czynić przez wnioskowanie z jakichś innych nakazów. Tak na przykład, gdy idzie o spędzanie płodu - ludzie spierają się co do jego dopuszczalności. W rzeczy samej, zakaz spędzania płodu nie jest oczywisty. Ci, którzy je potępiają, uzyskują zakaz: "Nie będziesz spędzał ludzkiego płodu" z ogólniejszej, oczywistej zasady moralnej: "Nie będziesz zabijał niewinnego człowieka". Zauważmy jeszcze, że nakazy, z których wyciągamy wnioski muszą być w naszej dziedzinie kategoryczne i bezwzględnie wiążące, to jest być nakazami moralnymi. Możemy więc postawić dalsze twierdzenie:

c 3. Nakazy moralności są oczywiste albo wynikają z oczywistych nakazów moralnych.

Na marginesie parę słów o stosunku moralności do nauki. Nauka zajmuje się wyłącznie faktami, tym, co jest, i formułuje wyłącznie zdania. Moralność zawiera nie zdania, ale nakazy, sąd twierdzenie:

c 4. Moralność nie jest nauką.

Przeciw temu twierdzeniu mówi się czasem, że nakazy moralne można przetłumaczyć na zdania, którymi nauka może się zajmować. Ściślej jednak mówiąc, nakazów nie można przetłumaczyć na zdania. Można je im jedynie przyporządkować. Na przykład naszemu nakazowi: "Ratuj tonące dziecko" można przyporządkować zdanie: "Ratować tonące dziecko jest obowiązkiem". Są to jednak zdania bardzo szczególne, wyglądające na kryptonakazy, jako że zawierają orzecznik "jest obowiązkiem" albo podobne. Poza tym te zdania nie są naukowo sprawdzalne. Skądinąd powinno być jasnym, że:

c 5. Nie ma moralności naukowej.

Taka moralność zawierałaby bowiem nakazy wywnioskowane ze zdań naukowo stwierdzalnych. Kto chce wywnioskować nakaz ze zdania popełnia tak zwany sofizmat naturalistyczny (naturalistic fallacy), jako że z tego, że coś jest nie wynika nigdy, że coś ma być.

II. Etyka

"Etyka", tak jak to wyrażenie tutaj rozumiem, oznacza dziedzinę całkiem różną od moralności, aczkolwiek ściśle z nią związaną. Należą do niej pytania w rodzaju:

a) Dlaczego jest obowiązkiem ratować tonące dziecko?
b) Dlaczego nie wolno podrzynać własnej matce gardła?
c) Co znaczy "być obowiązkiem"?
oraz odpowiedzi na nie. Na przykład na pierwsze pytanie:

a) Jest obowiązkiem ratować tonące dziecko, bo to jest potrzebne dla zachowania gatunku.

Zwróćmy najpierw uwagę, że tego rodzaju pytania i odpowiedzi nie grają żadnej roli w świadomości czy sumieniu człowieka, którzy czuje się do czegoś moralnie zobowiązany. Przecież gdyby człowiekowi, który ratuje dziecko ktoś powiedział, że on czyni to dla zachowania gatunku, ratownik krzyknąłby zapewne z oburzeniem aby mu głowy głupstwami nie zawracano. On nie ratuje dziecka dla zachowania żadnego gatunku, ani dla czego innego, tylko dlatego, że widzi jasno iż ma obowiązek tak postąpić. Na poziomie sumienia ludzkiego pytania i odpowiedzi etyczne nie pojawiają się wcale. Pojawiają się natomiast, gdy zaczynamy się zastanawiać nad nakazami moralności. Stąd to co tutaj nazywany "etyką" nosi czasem nazwę "metaetyki". "Etyką" nazywa się wówczas naszą moralność. Nazwa ta jest jednak źle dobrana, bo w logice współczesnej "metanauką nauki N" nazywa się naukę o języku "nauki N". Na przykład "metamatematyką" nazywa się naukę o języku matematyki. Ani same nakazy, ani tym bardziej sumienie, którymi to owa etyka (to jest nasza moralność) się zajmuje nie są wyrażeniami języka.

Wracając jednak do naszych zdań etycznych. Zadajmy sobie pytanie, co mają one wspólnego. Odpowiedź brzmi, że posiadają one dwie takie cechy:

(1) są zdaniami.
(2) dotyczą nakazów moralnych i zagadnień związanych z ich istnieniem.

Nie są to nakazy, ale zdania; nie mówią co ma być, ale co jest, a mówią odnośnie nakazów moralnych.

c 6. Etyka jest zbiorem zdań, a więc nie nakazów dotyczących moralności.

Powinno być więc jasnym, że etyka nie jest moralnością, ani moralność etyką. Pomieszanie tych dwóch dziedzin musimy dzisiaj uznać za niechlujstwo pojęciowe. Jak dalece one się różnią jedna od drugiej wynika także z faktu, że

c 7. Etyka jest nauką i częścią naukowej filozofii.

Podczas gdy moralność nauką nie jest (c 4.). Nie jest bez znaczenia także fakt, że etyka nie jest nikomu potrzebna do życia. Można bardzo dobrze i moralnie żyć nie mając najmniejszego o niej pojęcia.

c 8. Etyka jest ważna tylko dla filozofii, do życia nie jest potrzebna.

Podczas gdy bez moralności żyć niepodobna.

Moralność a etyka

Pochodzeniem zasad moralnych i ich sensem zajmuje się etyka. Nie są to jednak tożsame pojęcia.

Zasady moralne przyjmują najczęściej formę zdań rozkazujących lub zakazujących, rzadziej oznajmujących. Przykładem zasady moralnej jest np. zakaz "nie zabijaj". Naruszenie tych zasad powoduje zwykle wewnętrzny konflikt psychiczny, zwany poczuciem winy.

Zasady etyczne w odróżnieniu od moralnych są ogólnymi, filozoficznymi twierdzeniami, wynikającymi z danego światopoglądu – przyjętego systemu pojęciowego (w niektórych wypadkach również religijnego). Na ich bazie można tworzyć konkretne nakazy i zakazy moralne. Często zdarza się tak, że różne zasady etyczne prowadzą do tych samych zasad moralnych.

Na przykład z czterech zasad etycznych:

Życie ludzkie jest święte, gdyż jest ono darem Boga. (chrześcijaństwo, islam)

Odbieranie życia ludzkiego jest zadawaniem największego cierpienia. (buddyzm)

Życie ludzkie jest podstawową wartością, gdyż wszyscy jesteśmy równoprawnymi członkami ludzkiej wspólnoty. (humanizm)

Życie ludzkie jest własnością jednostki oraz podstawą jej wolności, a odbieranie go jest pozbawianiem wolności w sposób ostateczny (liberalizm, indywidualizm, anarchizm)

można wyprowadzić nakaz moralny "nie zabijaj", chociaż podstawy światopoglądowe tych zasad są zupełnie różne.

Nie wszystkie systemy etyczne prowadzą jednak zawsze do tego samego zbioru zasad moralnych. Analizując jednak zbiory nakazów moralnych, obowiązujących w różnych kulturach i epokach, daje się wyróżnić pewien zbiór zasad, które obowiązują w olbrzymiej większości z nich, takich jak generalny zakaz dopuszczania się kłamstwa, zabójstwa czy kradzieży.

Zdarzają się też pewne sprzeczności w samych podstawach światopoglądowych (biorące się głównie ze skrajności myślenia). Przykładem jest tu często podkreślany przez etyków konflikt pomiędzy zasadą wolności ("człowiek jest wolny") a zasadą równości ("wszyscy ludzie są równi"). Obydwie te zasady są głęboko zakorzenione w kulturze europejskiej, jednak w skrajnej interpretacji są one sprzeczne, gdyż absolutna wolność prowadzi do powstania nierówności społecznych, a narzucenie absolutnej równości do totalitaryzmu, czyli przeciwieństwa wolności. Stąd konieczność uporządkowania zasad i nadania im różnych wag. Takie uporządkowanie nazywane jest hierarchią wartości.