9. Raymond Bernard Cattell — 16 podstawowych czynników osobowości (16 Personality Factors).

W trakcie rozwoju mandali charakterów wiele uwagi poświęciłem temu, aby znaleźć odpowiednie pojęcia, zwroty, które opisują poszczególne miejsca mandali. Przy tych poszukiwaniach między innymi wielokrotnie byłem zadziwiony tym, jak wielka wiedza psychologiczna znajduje się w języku. Wiedza ta jest zawarta w rozmaitych pojęciach, terminach, zwrotach, powiedzeniach, przysłowiach itd.

Oczywiście nie jestem pierwszym, który zauważył to bogactwo ukryte w języku.

Fascynacja tym co, kryje w sobie język i odkrywanie bogatej wiedzy w nim ukrytej, jest bardzo stare. Lingwistyczne rozważania prowadzili już starożytni. Np. na tej stronie Wikipedii:
https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_linguistics
możemy się dowiedzieć, że lingwistyczne teksty można znaleźć już w starożytnej Babilonii i Indiach.

Obecnie jest też dostępnych wiele filmów dokumentalnych, pokazujących prace i odkrycia archeologów (np. odkrycia dotyczące starożytnych Indii, Chin, Babilonii, Persji, Egiptu, Grecji, Rzymu, Majów, Inków, i wielu, wielu innych starożytnych cywilizacji). W filmach tych może zobaczyć fascynację archeologów starożytnymi językami, starożytną symboliką, i w ogóle starożytną kulturą i tradycją.

Jeśli przejdziemy do psychologii, to psychologia, jako osobna nauka funkcjonuje od XIX wieku. I w psychologii również fascynacja językiem się pojawiła. I co nas tutaj interesuje, to w dużej mierze ta psychologiczna fascynacja językiem, jest powiązana w badaniem osobowości. Szybko bowiem dostrzeżono, że wszystkie cechy naszych charakterów mają swoje odzwierciedlenie w jakichś słowach czy zwrotach, które są używane w języku.

Prawdopodobnie pierwszym badaczem, który analizował słownik i wyszukiwał w nim pojęcia dotyczące osobowości, był angielski geniusz Francis Galton. Wsławił się on jako podróżnik, przyrodnik, antropolog, eugenik, wynalazca, meteorolog, pisarz, lekarz, psychometra, statystyk i prekursor badań nad inteligencją. W 1884 zaprezentował on około tysiąc słów opisujących osobowości. Pisał on o tym tak:

Praca Galtona była jednak jeszcze mało systematyczna i wnikliwa. Prawdopodobnie dlatego przez następne dwie dekady nie cieszyła się zbyt dużym zainteresowaniem.

W 1910 amerykański psycholog George E. Partridge wyróżnił około 750 angielskich słów opisujących stany psychiczne.

Podoba mi się tutaj określenie „stany psychiczne”, ponieważ używam ich w mandali charakterów.

Następnie w 1926 roku M. L. Perkins, korzystając z Webster's New International Dictionary wyróżnił 3000 słów związanych z osobowościami.

Również w 1926 spory impuls do kontynuacji badań osobowości na podstawie języka wywarł niemiecki filozof, psycholog, grafolog, poeta, pisarz i wykładowca – Ludwig Klages. Jednym z obszarów zainteresowań Klagesa była filozofia języka. Łącząc przemyślenia na temat językoznawstwa i psychologii, podkreślał on to, że rozważania lingwistyczne mogą być podstawą do zrozumienia osobowości. Wg szacunków Klagesa w jego ojczystym języku niemieckim znajduje się ok. czterech tysięcy słów, które opisują wewnętrzne stany.

Podoba mi się określenie Kleagsa „wewnętrzne stany”, ponieważ w mandali charakterów wyróżniam „stany psychiczne”, które właściwie można by też określić – wewnętrznymi stanami.

Potem lingwistyczne rozważania i analizy podjęła szwajcarska psycholożka polskiego pochodzenia – Franciszka Baumgarten (czy Franziska Baumgarten-Tramer). Była ona autorką wielu prac w języku niemieckim, francuskim i polskim. Między innymi była ona bardzo zainteresowana charakterami, o których napisała sześć prac w okresie 1933...1952.

Baumgarten zebrała z różnych słowników oraz z publikacji niemiecko języcznych badaczy pojęcia opisujące osobowości. Skupiła się ona na terminach, które wg jej oceny występowały najczęściej. W sumie wyróżniła ona 941 przymiotników i 688 rzeczowników opisujących charaktery. Liczba terminów była więc mniejsza niż cztery tysiące, którą zakładał wspomniany wyżej Klages.

Niestety Klages okazał się zwolennikiem ideologii narodowego socjalizmu. Ten fakt bardzo wpłynął na negatywny stosunek środowiska psychologicznego w Niemczech do leksykalnych badań osobowości. Temat ten w Niemczech został podjęty dopiero w latach 80-tych XX wieku, przez następujących badaczy: Oliver P. John, Alois Angleitner, Fritz Ostendorf i inni.

Na szczęście leksykalne studia nad osobowościami Franciszki Baumgarten, opublikowane od 1933 roku zainspirowały dwóch amerykańskich badaczy, którymi są Gordon Allport i Henry S. Odbert.

Allport i Odbert podobnie jak wspomniany wyżej M. L. Perkins do swoich studiów wykorzystali Webster's New International Dictionary zawierający 550 tysięcy terminów. Spośród tych terminów wybrali oni te, które określały ludzkie zachowanie. Allport i Odbert bardziej preferowali przymiotniki niż rzeczowniki. Rzeczowniki wybierali oni tylko wtedy, kiedy nie było odpowiedników pośród przymiotników i imiesłowów. Do swojej listy dodali oni też terminy używane potocznie i używane w gwarze, które nie były uwzględnione w słowniku. Ostatecznie Allport i Odbert wyróżnili 17 953 terminy opisujące ludzkie zachowania i charaktery.

Terminy te zostały podzielone na cztery kategorie czy kolumny. Na stronie Wikipedii
https://en.wikipedia.org/wiki/Lexical_hypothesis
możemy dowiedzieć się, że kolumny te były następujące:

• Pierwsza kolumna zawierała 4504 terminy, które odnosiły się to cech osobowości (np. agresywny, introwertyczny, towarzyski).
• Druga kolumna – 4542 terminów – dotyczyła stanów obecnych, nastawienia, emocji i nastrojów (np. wesoły, wściekły).
• Trzecia kolumna – 5226 słów – odnosiła się do ocen społecznych dotyczących czyjegoś charakteru (np. wartościowy, nieistotny).
• Czwarta kolumna – 3682 słowa – zawierała rozmaite terminy opisujące osobowości, które nie pasowały to trzech powyższych kolumn.

Lista Allporta i Odberta była punktem startowym do badań, jakie przeprowadził amerykańsko-brytyjski psycholog – Raymond Bernard Cattell. Co ciekawe psychologia nie była na początku jego główną fascynacją. Cattell w młodości był zafascynowany nauką. Początek XX wieku był to czas wielkich odkryć. Cattell podziwiał też dokonania wielkich odkrywców tamtego czasu. Duży wpływ miała na niego perspektywa tego, że kilku ludzi tak bardzo wpłynęło na rozwój świata. Cattell wspominał, że:

Naukowe fascynacje Cattella doprowadziły go na uniwersytet King's College w Londonie, gdzie studiował chemię i fizykę.

Po Pierwszej Wojnie Światowej Cattell był bardzo poruszony tym, do jak ogromnych zniszczeń i cierpień ludzkich przyczyniła się wojna. Wówczas coraz bardziej pociągała go idea, która zawierała się w pytaniu – czy za pomocą naukowych narzędzi można by rozwiązać poważne ludzkie problemy? Cattell więc do swoich naukowych fascynacji dodał fascynację psychologią i postanowił ukończyć studia psychologiczne na uniwersytecie King's College w Londonie.

Jak wspomniałem powyżej lista Allporta i Odberta była punktem startowym do pracy Cattella. Na bazie tej listy Cattell postanowił utworzyć zaawansowany model osobowości. Aby to osiągnąć, Cattell dążył do odkrycia głównych wymiarów osobowości, jakie można wyróżnić w języku angielskim. Pierwszym etapem, żeby to osiągnąć, było zredukowanie liczby terminów, które na swojej liście wyróżnili Allport i Odbert do liczby, która byłaby łatwiejsza do zarządzania.

Aby zredukować liczbę terminów, Catteell grupował terminy są podobne, czyli znajdował wyrazy, które są synonimami. Przy sortowaniu Calttell-a wykorzystywał pomoc studentów literatury oraz tzw. sędziów, którzy uzgadniali, gdzie należy przydzielić słowa, które mogą być sporne w interpretacji. Nie wiadomo jednak, jak Cattell definiował pojęcie synonimu. Nie wiadomo też, jakie były ustalenia pomiędzy sędziami. Można się domyślać, że pojęcie synonimu było dość szeroko rozumiane, aby usprawnić selekcjonowanie poszczególnych terminów.

Następnie Cattell kojarzył ze sobą terminy, które są opozycyjne, czyli terminy będące antonimami. Proces wybierania terminów do antonimów przez Cattell-a jest również trudny do zweryfikowania.

W ten sposób Cattell uzyskał 160 grup (tzw. klastrów). Większość z nich stanowiły antonimy. Następnie z każdego klastra Cattell wybrał po 13 terminów i podsumował je za pomocą jednego kluczowego terminu. W ten spoób Cattell wyeliminował więcej niż połowę terminów znajdujących się na liście Allporta i Odberta. Następnie Cattell eliminował wyrazy z przedrostkami, oraz terminy przestarzałe i obce, które były reprezentowane przez inne terminy.

Aby zbadać dogłębność swojej listy terminów, Cattell przeglądał literaturę psychologiczną, do której miał on dostęp w tamtym czasie. Po tej lekturze Cattell dodał do poszczególnych kategorii (czy klastrów) terminy pochodzące z literatury psychologicznej. W wyniku analizowania poszczególnych klastrów Cattell część z nich usunął oraz dodawał nowe. Ostatecznie liczba klastrów wynosiła 171.

Potem Cattell przeszedł do bardzo żmudnego analitycznego procesu, z wykorzystaniem metody statystycznej, którą jest analiza czynnikowa. Prekursorem tej metody był angielski psycholog i statystyk – Charles Spearman. Cattell zaś na początku swojej kariery naukowej, miał okazję współpracować ze Spearmanem, ponieważ był on promotorem Cattela, kiedy pracował on nad doktoratem.

W sumie Cattell wykorzystując powyższe metody selekcji wyrazów wyróżnił 35 klastrów. Osobiście byłem ciekawy, jak te klastry wyglądały, i znalazłem je w publikacji Cattella z 1945 roku. Oto te klastry.

W powyższej tabeli pozostawiłem oryginalne angielskie terminy, gdyż selekcja terminów była prowadzona w języku angielskim, a zatem jest przystosowana do języka angielskiego.

Poza tym, od 1945 roku trochę czasu minęło, a zatem obecnie część terminów może już być rozumiana inaczej. Część terminów, obecnie również jest już nieużywana. Mam jednak nadzieję, że udało mi się trafnie określić znaczenie poszczególnych terminów.

Powyższe 35 klastrów Cattell poddał jeszcze dalszej redukcji. I w sumie Cattell rozpoczęty w 1940 roku proces redukcji listy Allporta i Odberta zakończył w 1947 roku, kiedy uznał on, że wyróżnił on i potwierdził 12 podstawowych czynników osobowości. Do tych dwunastu czynników dodał on cztery czynniki na potrzeby kwestionariusza osobowości. W sumie więc Cattell wyróżnił i posługiwał się szesnastoma podstawowymi czynnikami osobowości.

Kwestionariusz osobowości Cattella został opublikowany w 1949 roku i nazywany jest – 16 Personality Factors Questionnaire (Kwestionariusz 16-stu czynników osobowości).

Począwszy od 1949 roku, kwestionariusz ten był rozwijany i ukazały się jego cztery kolejne wersje. Tzn w 1956, 1962, 1968 i ostatnia aktualna wersja w 1993 roku. Oprócz tego do tej pory kwestionariusz ten został zaadoptowany do ponad 35 języków.

W takim razie czas na przedstawienie 16-stu podstawowych czynników osobowości Raymonda Cattella. Czynniki te przedstawiane są pomocą tabeli, którą między innymi możemy znaleźć na stronach Wikipedii:
https://en.wikipedia.org/wiki/16PF_Questionnaire

Oto ta tabela przetłumaczona przeze mnie na język polski.

Ze strony Wikipedii
https://pl.wikipedia.org/wiki/16PF
możemy się dowiedzieć, że polskiej adaptacji kwestionariusza Cattella dokonała w 1970 roku Maria Nowakowska. Jednak osobiście z tym tłumaczeniem nie miałem jeszcze styczności. Poza tym jest to tłumaczenie wersji kwestionariusza z 1968, czyli nie ostatniej aktualnej wersji z 1993, którą możemy zobaczyć na angielskiej stronie Wikipedii. W takim razie, podczas tłumaczenia powyższej aktualnej tabeli starałem się głównie uchwycić to, o jakie cechy charakteru mógł mieć na myśli Cattell.

Myślę, że teraz kiedy mamy powyższą tabelę, przedstawię, gdzie 16 powyższych podstawowych czynników osobowości może się znajdować na mandali charakterów.

Jak możemy zobaczyć na powyższym schemacie, czynniki osobowości Cattella nie są rozmieszczone w takiej kolejności jak w tabeli, którą przedstawiłem wcześniej. Jest tak dlatego, że poszczególne czynniki umieściłem w tych miejscach na mandali, do których najbardziej one pasują.

Czynniki osobowości Cattella są dla mnie bardzo ciekawe, gdyż pokazują zakres cech osobowości danego typu. Innymi słowy, cechy te pokazują skrajności, pomiędzy którymi znajdują się poszczególne typy.

Przykładowo czynnik A znajdujący się o pobliżu typu Gorące Powietrze wygląda następująco:

A. Ciepło
ciepły otwarty ←-→ bezduszny, zdyscyplinowany

Widzimy tutaj czynnik osobowości, określony jako „ciepło”, obejmuje cechy charakterów, które znajdują się pomiędzy:
— takimi cechami jak „ciepły, otwarty”
— a takimi cechami jak „bezduszny, zdystansowany”.

Pokazanie takich skrajności czy zakresów cech osobowości dla poszczególnych typów charakterów, to bardzo ciekawe podejście, które sporo mówi o danych typach. I co ciekawe, jak wyżej opisałem, Cattell doszedł do tego, analizując, redukując i segregując na różne sposoby:
— słowa dotyczące osobowości z listy Allporta i Odberta (wykonanej na bazie słownika języka angielskiego)
— oraz terminy związane z osobowościami pochodzące z literatury psychologicznej.

Co prawda Cattellowi zarzucano, że jego metody selekcji i jego statystyczne obliczenia są trudne do odtworzenia, to wg mnie jednak efekt jego prac jest zadziwiająco trafny. I zapewne jest wart uwagi. Osobiście typologię Cattella odkryłem niedawno, jednak bardzo się cieszę, że zacząłem się z tą typologią zapoznawać.

Bibliografia: