10. Big Five, (czyli Wielka Piątka, znana również ze skrótu – OCEAN lub CANOE)

W poprzednim rozdziale pisałem o 16-stu podstawowych czynnikach osobowości Raymonda Bernarda Cattella. Z powstaniem tych czynników wiąże się bardzo ciekawa historia badań osobowości człowieka na podstawie języka. Historie tą tworzyli Cattell i jego poprzednicy, którymi byli między innymi, wspomniani w poprzednim rozdziale badacze:
— Francis Galton,
— George E. Partridge,
— M. L. Perkins,
— Ludwig Klages,
— Franciszka Baumgarten (czy Franziska Baumgarten-Tramer),
— Gordon Allport,
— Henry S. Odbert.

Dojście więc do wyznaczenia 16-stu podstawowych czynników osobowości wiązało się z wielką pracą, jaką wykonał sam Cattell oraz jego poprzednicy. Inspiracja leksykalnym badaniem osobowości przechodziła więc z jednego badacza na drugiego, tworząc w sumie jedną wielką pracę. Pracę, która w sumie trwała ponad 60-lat.

Jednak historia badań osobowości na podstawie języka nie kończy się na Cattellu. Cattell bowiem zainspirował kolejnych badaczy do kontynuacji prac nad tym tematem.

Dalsza historia jest bardzo bogata i do czasów obecnych tworzyło ją, i nadal ją tworzy wielu badaczy. W tym rozdziale postanowiłem pokazać jedynie małe fragmenty tej historii. Fragmenty tej historii będą też dotyczyć jedynie tzw. Wielkiej Piątki. Oprócz Wielkiej Piątki bowiem powstały jeszcze inne typologie osobowości na bazie badań języka.

Jednym z pierwszych badaczy, którzy tworzyli historię Wielkiej Piątki, był Donald W. Fiske.

Moją uwagę w pracach Fiskego zwróciła tzw. Rating Scale, (czyli skala klasyfikacyjna), którą skonstruował on w 1949 roku.

Skala ta zawiera 22 zmienne zaczerpnięte z pracy Cattella oraz krótkie opisy tych zmiennych.

Zmienne Cattela przedstawiłem w poprzednim rozdziale. Zmienne te tworzą opozycyjne pary różnych terminów.

Fiske wybrał zmienne z takimi cechami, które można stosunkowo łatwo zaobserwować w swoim lub czyimś zachowaniu. Dzięki tym łatwo obserwowalnym cechom charakterów wg Fiskego łatwiej było dokonywać oceny osobowości swojej lub innych.

Fiske przeprowadził badanie, w którym wzięło udział 128 praktykantów psychologii klinicznej. Badanie to trwało tydzień. W tym czasie praktykanci i psychologowie w kilku osobowych grupach obserwowali i klasyfikowali się wzajemnie, wykorzystując „Rating Scale” (skalę klasyfikacyjną).

Mnie osobiście bardzo zainteresowała ta skala. A szczególnie ciekawe są dla mnie definicje poszczególnych terminów. Myślę, więc, że „Rating Scale” warto przypomnieć.

1. Readiness to Cooperate—v—Obstructiveness 1. Gotowość do współpracy—v—obstrukcyjny
Generally tends to say yes when invited to cooperate. Ready to meet people more than halfway. Finds ways of cooperating despite difficulties. Zwykle mówi tak, kiedy jest zapraszany do współpracy. Gotowy wychodzić naprzeciw, szybciej niż w połowie drogi. Znajduje sposoby współpracy pomimo trudności.	Inclined to raise objections to a project. Cynical. “Cannot be done.” Not inclined to join in. Inclined to be “difficult.” Skłonny do zgłaszania zastrzeżeń do projektu. Cyniczny. „Tego się nie da zrobić”. Nie jest skłonny do przyłączania się. Ma skłonność do bycia „trudnym”.
2. Predictable—v—Unpredictable 2. Przewidywalny—v—nieprzewidywalny
Consistent in day-to-day attitudes and behavior. Konsekwentny w codziennych postawach i zachowaniach.	Frequent shifts in attitudes and behavior. Shows changing, unpredictable moods and impulses. Często zmiany postaw i zachowań. Okazuje zmieniające się, nieprzewidywalne nastroje i impulsy.
3. Assertive —v—Submissive 3. Asertywny—v—Uległy
Tends to dominate or influence his associates, without being invited. Tends to be assertive or boastful. Ma tendencje do dominowania lub wpływania na swoich współpracowników bez zaproszenia. Zwykle jest asertywny lub chełpliwy.	Tends to let people have their own way. Tends to back down in a conflict. Humble, retiring. Zazwyczaj pozwala ludziom postępować na swój sposób. Ma tendencję do wycofywania się podczas konfliktu. Pokorny, wycofujący się.
4. Depressed—v—Cheerful 4. Przygnębiony—v—wesoły
Tends to be depressed. Not easily moved to smiles or laughter. Ma tendencję do bycia przygnębionym. Nie jest mu łatwo przejść do uśmiechania czy śmiania się.	Generally bubbling over with good cheer. Optimistic. Enthusiastic. Prone to cheerful, witty remarks. Ogólnie tryska humorem. Optymistyczny. Entuzjastyczny. O wesołym usposobieniu, robiący dowcipne uwagi.
5. Frivolous—v—Serious 5. Frywolny—v—Poważny
Not inclined to take responsibilities seriously. Thoughtless. Unaware of responsibilities of his age. (Do not confuse with No. 17: Conscientious vs. Not Conscientious) Nie jest skłonny do poważnego traktowania obowiązków. Bezmyślny. Nieświadomy tego, co wypada w danym wieku. (nie myslić z punktem 17: Sumienność kontra brak sumienności)	Accepts appropriate responsibilities toward others. Shows seriousness of purpose. Bierze na siebie właściwie obowiązki. Poważnie traktuje zamierzenia (cele).
6. Attentive to People—v—Cool, Aloof 6. Uważny wobec ludzi—v—chłodny, powściągliwy
Interested in people, their troubles, their personalities. Makes friends with people and remembers their personal interests. Zainteresowany ludźmi, ich kłopotami i ich charakterami. Zaprzyjaźnia się z ludźmi i pamięta o ich osobistych zainteresowaniach.	Tends to be indifferent to, and to ignore, people. Zwykle jest obojętny wobec ludzi i ich ignoruje.
7. Easily Upset—v—Unshakable Poise 7. Łatwy do wyprowadzenia z równowagi—v—wykazujący się niezachwianą równowagą
Easily embarrassed or put off balance. Gets confused in emergency. Blushes, shows excitability, becomes incoherent. Momentary “nervousness,” not general emotionality. Łatwo traci równowagę czy jest zażenowany. Gubi się w nagłych wypadkach. Robi się czerwony, staje się pobudliwy i niespójny. Nagła „nerwowość”, a nie emocjonalność ogólnie.	Self-possessed. Does not lose composure under emotional provocation. Panujący na sobą. Nie traci opanowania wobec emocjonalnej prowokacji.
8. Narrow Interests—v—Broad Interests 8. Wąskie zainteresowania—v—szerokie zainspirowania
Uninformed in many areas. Narrow, simple interests. Provincial outlook. Niedoinformowany w wielu obszarach. Wąskie, proste zainteresowania. Prowincjonalne perspektywy.	Has wide interests. Well-informed on a wide variety of subjects. Shows intellectual curiosity. Ma szerokie zainspirowania. Dobrze poinformowany na różne tematy. Wykazuje się intelektualną ciekawością.
9. Suspicious —v—Trustful 9. Podejrzliwy—v—ufny, pełen zaufania
Believes rather too quickly that he is being unfairly treated. Imagines on insufficient grounds that people strongly dislike him. Interprets things as having reference to himself when none is intended. Feels persecuted. Pochopnie dochodzi do przekonania, że jest niesprawiedliwie traktowany. Opiera się na niepewnych podstawach, a wyobraźnia podpowiada mu, że ludzie go bardzo lubią. To, co się dzieje wokół, interpretuje tak, jakby odnosiło się do niego, chociaż nikt do niego nic nie ma.	Accessible. Free from suspicion, but not to the extent of gullibility. Przystępny. Wolny od podejrzeń, ale nie jest też zbyt łatwowierny.
10. Good-natured, Easy-going—v—Self-centered, Selfish 10. Dobroduszny, wyluzowany—v—egocentryczny, egoistyczny
Generous with his property, time, or energy. Gives people “the benefit of the doubt,” when their motives are in question. Chojnie obdarza innych swoim czasem, energią i tym, co ma. Daje innym „kredyt zaufania”, gdy ich motywy nie są do końca jasne.	Gets irritable or resentful if property or other rights are trespassed on. Inclined to be “close” and egotistical. Staje się drażliwy lub urażony, kiedy narusza się jego własność lub inne należne mu prawa. Skłonny do skąpstwa i egoizmu.
11. Silent, Introspective—v—Talkative 11. Cichy, introspekcyjny—v—rozmowny
Says very little; gives the impression of being introspective and occupied with thoughts. Małomówny, sprawia wrażenie introspekcyjnego (skupionego na własnych przeżyciach psychicznych) i zajętego własnymi myślami.	Talks a lot, to everybody. Takes the initiative in conversations. When addressed, responds quickly. Gadatliwy, porozmawia z każdym. Przejmuje inicjatywę podczas rozmowy. Szybko reaguje, gdy jest zagadnięty.
12. Cautious—v—Adventurous 12. Ostrożny—v—żądny przygód
Avoids the strange and new. Looks at all aspects of a situation overcautiously. Keeps clear of difficulties. Avoids new things. Does the safe thing. Unika tego, co jest dziwne i nieznajome. Zbyt uważnie rozważa wszystkie aspekty danej sytuacji. Trzyma się z dala od kłopotów. Unika nowych rzeczy, Robi to, co jest bezpieczne.	Ready to enter into new experiences and situations. Ready to face emergencies. Otwarty na nowe doświadczenia i sytuacje. Gotowy by stawać w obliczu nagłych wypadków.
13. Socially Poised—v—Clumsy, Awkward in Social Situations 13. Dostosowany społecznie—v—skrępowany, nieswój w towarzyskich sytuacjach
Polite, poised and tactful in social situations. Deals with people gracefully and skillfully. Refined speech, manner, etc. Familiar with good etiquette. Grzeczny, opanowany i taktowny w sytuacjach towarzyskich. Umiejętnie i z gracją obchodzi się z ludźmi. Wyrafinowana mowa, zachowanie itd. Obyty z dobrą etykietą.	Tactless in social situations. Crude in speech and manners. Omits proper formalities. Does not meet people gracefully. Note: applies to relationships with one or more people. Nietaktowny w towarzyskich sytuacjach. Nieokrzesany w mowie i manierach. Pomija właściwe formalności. Brakuje mu wdzięku przy obchodzeniu się z ludźmi. Uwaga: dotyczy relacji zarówno z jedną, jak i wieloma osobami.
14. Rigid—v—Adaptable 14. Sztywny—v—Adoptujący się
Always does things in one particular way. Life circumscribed by routine. Sticks to his own ideas and does not adapt to ways of doing things different from his own. Does not change and broaden with experiences. Zawsze wszystko robi w określony sposób. Jego życie jest pełne rutynowych działań. Trzyma się własnych idei, (czyli swojego widzimisię). Nie akceptuje innych sposobów działania, jedynie swoje własne. Nie zmienia się i nie nabiera nowych doświadczeń.	Appropriately modifies his behavior to situations. Accepts compromises where needed. Is not upset, surprised, baffled, or irritable if things are different from what he expected. Odpowiednio dopasowuje swoje zachowanie do danej sytuacji. W razie potrzeby idzie na kompromis. Nie daje się wyprowadzić z równowagi, nie daje się zaskoczyć, nie jest zmieszany i drażliwy, kiedy dana sytuacja jest inna od spodziewanej.
15. Dependent—v—Self-sufficient 15. Zależny—v—samowystarczalny
Expects a lot from other people. Seeks constant attention, irrespective of the needs of others. Ma duże oczekiwania wobec innych ludzi. Ciągle stara się zwracać na siebie uwagę, bez względu na potrzeby innych.	Capable of meeting frustrations and of renunciations without leaning on others. Potrafi poradzić sobie z frustracjami i wyrzeczeniami, radzi sobie bez wsparcia ze strony innych.
16. Placid—v—Worrying, Anxious 16. Łagodny—v—Niepokojący się, niespokojny
Calm, peaceful, serene. Spokojny, pojednawczy, pogodny.	Worries constantly, sensitive, harried: seems to suffer from anxieties without adequate cause. Slight suppressed agitation much of the time. Zamartwia się nieustannie, wyczulony, zalatany: sprawia wrażenie pełnego niepokoju bez wyraźniej przyczyny. Tłumione pobudzenie przez większość czasu.
17. Conscientious—v—Not Conscientious 17. Sumienny—v—nie sumienny
Careful about principles of conduct. Motivated by ideals of truthfulness, honesty, unselfishness. Scrupulously upright where personal desires conflict with principle. Troszczy się o zasady postępowania. Motywowany ideałami prawdomówności, uczciwości, bezinteresowności. Skrupulatnie trzyma się prawa, gdy osobiste pragnienia są sprzeczne z zasadami.	Not too careful about right and wrong where own wishes are concerned. Not particularly just, honest, or unselfish. Inclined to somewhat shady transactions. Niezbyt zważający na to, co jest dobre a co złe, tam, gdzie chodzi o własne zachcianki. Nie zbyt sprawiedliwy, szczery, czy bezinteresowny. Skłony do robienia podejrzanych insertów.
18. Imaginative—v—Unimaginative 18. Obdarzony wyobraźnią—v—bez wyobraźni
Has a rich and vivid imagination. Thinks of unusual angles and aspects of a question. Sensitive to a multitude of emotional and other possibilities not realized by the average person. Ma bogatą i żywą wyobraźnię. Myśli o nietypowych punktach widzenia i aspektach w przypadku danego zagadnienia. Wyczulony na mnogość różnych emocji i ich konsekwencji, których nie uświadamiają sobie przeciętni ludzie.	Lack of imagination. Approaches problems in a literal matter-of-fact fashion. Unresponsive to the subtleties in a situation. Brak wyobraźni. Podchodzi do problemów w sposób dosłowny i rzeczowy. Nie reaguje na subtelności danej sytuacji.
19. Marked Overt Interest in Opposite Sex—v—Slight Overt Interest in Opposite Sex 19. Nie kryjący się zainteresowaniem płcią przeciwną—v—Niewielkie okazywanie zainteresowania płcią przeciwną
Dates a good deal and/or talks a lot about opposite sex. Extremely aware of women as women. (Disregard inferred needs or drives.) Umawia się na wiele randek lub dużo mówi o płci przeciwnej. W kobietach interesuje go przede wszystkim kobiecość. (Lekceważący ewentualne przypuszczenia dotyczące rzeczywistych potrzeb lub motywów).	Talks very little about women. Does not use opportunities for contacts with women. Mówi niewiele o kobietach. Nie wykorzystuje okazji do kontaktów z kobietami.
20. Frank., Expressive—v—Secretive, Reserved 20. Bezpośredni, ekspresyjny—v—tajemniczy, powściągliwy
Comes out readily with his real feelings on various questions. Expresses his feelings, sad or gay, easily and constantly. Chętnie ujawnia swoje prawdziwe odczucia wobec różnych zagadnień. Swoje uczucia, smutne czy radosne, wyraża łatwo i na bieżąco.	Keeps his thoughts and feelings to himself. Swoje myśli i uczucia zatrzymuje dla siebie.
21. Dependent Minded—v—Independent Minded 21. Myślący zależnie—v—Niezależnie myślący
Intellectually dependent on others. Generally accepts the opinion of the group or of authority without much thought. Unsure of own opinion. Intelektualnie zależny od innych. Generalnie akceptuje opinię grupy lub autorytetu bez głębszego zastanowienia. Niepewny własnych opinii.	Thinks things out for himself and adopts a clear and definite independent position. Examines every question persistently and individualistically. Makes up his own mind about it. Samodzielnie woli wszystko przemyśleć i przyjmuje zdecydowanie niezależne stanowisko. Wytrwale i samodzielnie bada każde zagadnienie. Formułuje własne zdanie na dany temat.
22. Limited Overt Emotional Expression—v—Marked Overt Emotional Expression 22. Ograniczona emocjonalna ekspresja—v—swobodna emocjonalna ekspresja
Is apathetic and sluggish. Jest apatyczny i ospały.	Shows hyperkinetic, agitated behavioral responses; is overly excitable and overdemonstrative. Wykazuje się hiperkinetycznym, pobudzonym zachowaniem; jest nadmiernie podekscytowany i ostentacyjny.

Źródło
Fiske, Donald W.
Consistency of the factorial structures of personality ratings from different sources.
Pages 330-332
The Journal of Abnormal and Social Psychology, Vol 44(3), Jul, 1949. pp. 329-344.
Publisher: US : American Psychological Association

Ostatecznie Fiske na podstawie swoich studiów, badań i analiz wyznaczył pięć głównych czynników osobowości. Były to:

Pewna siebie samoekspresja (Confident self-expression)
Emocjonalna kontrola (Emotional control)
Konformizm (Conformity)
Zdolność adaptacji społecznej (Social adaptability)
Umysł badawczy (Inquiring intellect)

W przypadku opisywanej w poprzednim rozdziale typologii Cattella tych podstawowych czynników mieliśmy 16. Fiske więc w bardzo dużym stopniu zredukował liczbę czynników, uznając, że tych podstawowych czynników jest tylko 5.

Później, czyli w 1961 roku, liczbę tą potwierdzili w swoich badaniach Ernest C. Tupes i Raymond E. Christal. Przeprowadzili oni 8 analitycznych badań osobowości wśród studentów i oficerów Air Force Officer Candidate School [OCS] w USA. O celu swoich badań pisali oni następująco:

Niniejsze badanie zostało zaprojektowane tak, aby pomóc wyjaśnić właściwości klasyfikacji cech osobowości. Celem było wyodrębnienie znaczących i względnie niezależnych czynników klasyfikacji tych cech, które są wystarczająco uniwersalne, aby można tę klasyfikację użyć w różnych próbach, i które nie są nadmiernie wrażliwe na klasyfikacyjne warunki czy sytuacje.

Źródło:
Ernest C. Tupes and Raymond E. Christal (1961).
‘Recurrent personality factors based on trait ratings’, page 227
ASD Technical Report, USAF, Lackland Air Force Base, TX.

Tupes i Christal ostatecznie wyznaczyli również 5 podstawowych czynników. Wg nich te główne czynniki pojawiły się przy każdym z ośmiu badań, które przeprowadzili.

Tupes i Christal stwierdzili, że jest „pięć względnie silnych i powtarzających się czynników i nic więcej w każdym z rezultatów” (1961, p. 14).

Czynniki te opisali oni w następujący sposób:

Czynnik I: Surgencja. („Surgencja”, oznacza on między innymi: rozmowny, asertywny, energiczny).

Czynnik pierwszy wydaje się być w pracach Cattella (1947, 1948), and John W. French (1953) jako surgencja, a przez wielu innych badaczy jako ekstrawersja. Najlepiej to określają takie cechy jak: gadatliwość, bezpośredniość, przedsiębiorczość (czy awanturniczość), asertywność, towarzyskość, energetyczność, opanowanie, zainteresowanie płcią przeciwną i wesołość. Uwidacznia się to, że jest to faktycznie czynniki dwubiegunowy z ujemnym ładunkiem (0,3 lub większym) uzyskanym dla takich cech jak dojrzałość emocjonalna, łagodność, życzliwość, konwencjonalność i opanowanie.

Czynnik II: Ugodowość.

Czynnik ten dość blisko odpowiada określeniu ugodowość według Johna W. French-a (1953). Jest to również czynnik dwubiegunowy, od pozytywnej strony określany jako dobroduszny, niezazdrosny, dojrzały emocjonalnie, łagodność, kooperatywność, ufność, zdolność adaptacji, życzliwość, uważność wobec ludzi i samowystarczalność (w przeciwieństwie do zwracania uwagi na siebie). Cechy, które są obciążone negatywnie w czynniku II to asertywność, orz w mniejszych stopniu gadatliwość i porządność.

Czynnik III: Niezawodność.

Głównymi definicjami tego czynnika są: porządność, odpowiedzialność, sumienność, wytrwałość i konwencjonalność, z kilkoma innymi zmiennymi (kooperatywność, łagodność i stabilność emocjonalna), które są dodatnio obciążone, powyżej 0,3. Praktycznie wszystkie definicje czynnika pierwszego są obciążone negatywnie przy tym czynniku, podobnie jak zdolny do adaptacji i obdarzony wyobraźnią. Czynnik ten jest pod wieloma względami podobny do tego, który został określony przez Frencha (1953) jako niezawodność, lub prze Fiske (1949), jako konformizm. Wydaje się, że jest dość podobny do starego czynnika „w” czy wola, odkrytego przez Webb-a (1915).

Czynnik IV: Stabilność emocjonalna.

Odwrotnością tego czynnika wydaje się być czynnik wymieniony przez French-a (1953) jako emocjonalność. Jest obciążony najwyżej przez brak neurotyczności, łagodność, równowagę, brak hipochondryczności, spokój, stabilność emocjonalna i samowystarczalność (w przeciwieństwie do zależności). Drugorzędnymi definicjami tego czynnika są brak zazdrości, ufność, zdolność adaptacji, odpowiedzialność, wytrwałość i niezależność w myśleniu). Życzliwość ma znacząco negatywny wpływ na ten czynnik.

Czynnik V: Kultura.

Czynnik V jest najmniej wyraźnym z pięciu czynników zidentyfikowanych w naszych ośmiu badaniach. Wydaje się, że jest on podobny do czynnika określonego przez French-a (1953) jako kultura i przez Fiske (1949) jako umysł badawczy. Jest definiowany przez zmienne kulturalny, wybredny estetycznie, obdarzony wyobraźnią, społecznie nienaganny, niezależny w myśleniu, z drugorzędnymi obciążeniami przez cechy takie jak energetyczny, zrównoważony, stabilny emocjonalnie i wszystkie zmienne czynnika trzeciego.

Źródło:
Ernest C. Tupes and Raymond E. Christal (1961).
‘Recurrent personality factors based on trait ratings’, pages 233, 244
ASD Technical Report, USAF, Lackland Air Force Base, TX.

Prace Tupesa i Christala były finansowane przez rząd USA. Wyznaczenie podstawowych czynników między innymi miało być wykorzystywane w badaniu osobowości pilotów do określonych zadań czy przy rekrutacji. Co prawda, ich praca nie została wykorzystana do badań osobowości pilotów. Jednakże praca ich była dużą inspiracją dla innych badaczy.

Jednym z nich był Warren T. Norman, który wg mnie ciekawie podsumował efekt prac Tupesa i Christala. Tzn. zaprezentował efekt ich pracy w postaci tabeli, którą przypominam poniżej.

Tabela 1

Skrócone opisy skal oceny porównawczej kryteriów klasyfikacji i oznaczenia tych czynników.

Factor name^a Nazwa czynnikaa	Abbreviated scale labels^b Skrótowe oznaczenia skal czynnikówb
	Number	Pole A Biegun A	Pole B Biegun B
I. Ekstrawersja lub Surgencja I. Extroversion or Surgency	1	Talkative gadatliwy	—Silent —małomówny
	2	Frank, Open bezpośredni, otwarty	—Secretive —tajemniczy
	3	Adventurous żądny przygód, ryzykowny, przedsiębiorczy	—Cautious —ostrożny
	4	Sociable towarzyski	—Reclusive —samotnik, odludek
II. Agreeableness II. Ugodowość.	5	Goodnatured dobroduszny	—Irritable —drażliwy
	6	Not Jealous nie zazdrosny	—Jealous —zazdrosny
	7	Mild, Gentle łagodny, szlachetny	—Headstrong —uparty, zawzięty
	8	Cooperative współpracujący	—Negativistic —nastawiony negatywnie
III. Conscientiousness III. Sumienność	9	Fussy, Tidy wybredny, lubiący porządek	—Careless —beztroski, niedbały
	10	Responsible odpowiedzialny	—Undependable —nieodpowiedzialny niepewny
	11	Scrupulous skrupulatny	—Unscrupulous —nieskrupulatny
	12	Persevering wytrwały	—Quitting, Fickle —łatwo rezygunujący, kapryśny, zmienny
IV. Emotional Stability IV. Stabilność emocjonalna	13	Poised zrównoważony	—Nervous, Tense —nerwowy, napięty
	14	Calm spokojny	—Anxious —niespokojny
	15	Composed opanowany	—Excitable —nadpobudliwy
	16	Not Hypochondriacal nie hipochondryczny	—Hypochondriacal —hipochondryczny
V. Culture V. Kultura	17	Artistically Sensitive artysytcznie wrażliwy	—Artistically Insensitive —arystycnie niewrażliwy
	18	Intellectual intelektualny	—Unreflective, Narrow —nieskłonny do refleksji, ścisły, szczegółowy, staranny
	19	Polished, Refined nienaganny, obyty, wyrafinowany	—Crude, Boorish —prymitywny, prostacki
	20	Imaginative obdarzony wyobraźnią	—Simple, Direct —zwyczajny, naturalny, bezpośredni.

Uwaga—Na podstawie oryginalnych odkryć Tupesa i Christala (1958).
^a Biegun A.
^b Do autentycznych opisów używanych w zbieraniu danych, zobacz Cattell (1947).

Źródło:

Warren T. Norman
Personality Measurement, Faking, and Detection: An Assessment Method for Use in Personal Selection
Page 227.
Journal of Applied Psychology, Vol. 47, No. 4, August 1963
Warren T. Norman
Towards an Adequate Taxonomy of Personality Attributes: Replicated Factor Structure in Peer Nomination Personality Ratings
Page 557
Journal of Abnormal and Social Psychology, 1963, Vol. 66, No. 6, 574-583

Warren T. Norman okazał się niezwykle pracowitym badaczem. Podjął się on bowiem weryfikacji badań leksykalnych, które były przeprowadzone wcześniej.

Wg niego taksonomia cech osobowości powinna być odpowiednio wyczerpująca, precyzyjna i dobrze skonstruowana. Jest to warunkiem tego, aby taksonomia cech osobowości mogła być używana w naukowej komunikacji, klasyfikacji, i konstrukcji teorii osobowości.

Norman więc postanowił skorygować to, co w pracach jego poprzedników było wykonane mało precyzyjnie i było trudne do odtworzenia. W sumie więc przeprowadził on badania leksykalne od nowa. I zrobił to w sposób precyzyjny i klarowny, czyli tak, aby można było jego pracę weryfikować i odtwarzać.

Tak jak prekursorzy badań leksykalnych Norman użył słownika. Był to Webster’s Third New International Dictionary z 1961 roku. Norman na nowo wybrał terminy odnoszące się do cech osobowości i zachowań. W wyniku swojej selekcji Norman wybrał 18125 terminów. W sumie więc okazało się, że terminów tych było jedynie o 171 więcej niż na liście Allporta i Odberta, o której wspominałem w poprzednim rozdziale.

Ciekawe podsumowanie selekcji termów Normana znalazłem w artykule, który napisali: Oliver P. John, Alois Angleitner, Fritz Ostendorf. W artykule tym znajduje się poniższa tabela.

Table 1. Norman’s (1967) domains of personality description and his four exclusion categories.
Tabela 1. Domeny wg Normana (1967) opisujące osobowość i cztery wykluczone przez niego kategorie.

Category number and label Kategoria numer i oznaczenie	Number of terms in category Ilość terminów w danej kategorii	Examples Przkłady
Stable ‘Biophysical’ Traits „Biofizyczne” stabilne cechy
Cat. 1: Prime trait terms Kat 1: Pojęcia dotyczące głównych cech	608 (3%)	calm, helpful spokojny, pomocny
Cat. 2: Difficult trait terms Kat. 2: Pojęcia dotyczące trudnych cech	544 (3%)	abtuse, pedantic nadużywający, pedantyczny
Cat. 3: Slangy or quaint trait terms Kat. 3: Pochodzące ze slangu lub osobliwe określenia dotyczące cech	1645 (9%)	chirpy, icy wesoły, zimny
Subtotal: Suma częściowa:	2797 (15%)
Temporary States and Activities Stany tymczasowe i aktywności
Cat. 4: Prime terms: States Kat. 4: Główne terminy: stany	384 (2%)	euphorichesitant, sad niezdecydowany, smutny
Cat. 5: Prime terms: Activities Kat. 5: Główne terminy: aktywności	583 (3%)	bickering, quitting kłócący się, rzucający
Cat. 6: Difficult terms Kat. 6: Trudne terminy	399 (2%)	euphoric, livid euforyczny, wściekły
Cat. 7: Slangy or quaint terms Kat. 7: Pochodzące ze slangu lub osobliwe terminy.	1655 (9%)	bawling, smitten ryczeć (mazać się), zadurzony (oczarowany),
Subtotal: Suma częściowa:	3021 (17%)
Social Roles, Relationships, and Effects Role społeczne, relacje i efekty
Cat. 8: Prime terms: Roles Kat. 8: Główne terminy: role	242 (1%)	leader, subservient przywódczy, służalczy
Cat. 9: Prime terms: Effects Kat. 9: Główne terminy: efekty	163 (1%)	attractive, humorous atrakcyjny, pełen humoru
Cat. 10: Difficult terms Kat. 10: Trudne terminy	163 (1%)	droll, enigmatic zabawny, enigmatyczny
Cat. 11: Slangy or quaint terms Kat. 11: Pochodzące ze slangu lub osobliwe terminy.	908 (5%)	appetizing, repellent apetyczny, odpychający (odrażający)
Subtotal: Suma częściowa:	1476 (8%)
Included Categories Subtotal: Suma częściowa włącznie z kategoriami	7294 (40%)
Excluded Categories Kategorie wykluczone:
Cat. 12: Evaluative terms Kat. 12: Ewaluacyjne terminy	760 (4%)	capable, nice zdolny, miły
Cat. 13: Anatomical, physical terms Kat. 13: Anatomiczne, fizyczne terminy	882 (5%)	good-looking, healthy przystojny, zdrowy
Cat. 14: Ambiguous and vague terms Kat. 13. Wieloznaczne i ogólnikowe terminy	4796 (27%)	aesthetic, mannered estetyczny, wychowany (znający maniery)
Cat. 15: Obscure terms Kat.15:. Niejasne terminy	3606 (20%)	eldritch, scant niesamowity, niedostateczny
Excluded trait terms (too difficult) Wykluczone terminy (zbyt trudne)	787 (4%)	Rattle-brained roztargniony (dosłownie: z klekoczącym-mózgiem)
Subtotal: Suma częściowa:	10,831 (60%)
TOTAL: W sumie:	18,125 (100%)

Źródło:
The lexical approach to personality: a historical review of trait taxonomic research.
Oliver P. John—University of California at Berkeley, U.S.A.
Alois Angleitner and Fritz Ostendorf—Universitat Bielefeld, Federal Republic of Germany
Page 185
European Journal of Personality, Vol. 2, 171-203 (1988)

Norman po wybraniu powyższych terminów rozpoczął imponującą i precyzyjną udokumentowaną pracę, mającą na celu redukcję powyższej listy 18125 terminów.

Ostatecznie Norman ściśle trzymając się najlepszych naukowych standardów, wyznaczył pięć następujących podstawowych czynników osobowości.

Extraversion (ekstrawersja)
Emotional stability (stabilność emocjonalna)
Conscientiousness (sumienność)
Agreeableness (ugodowość)
Culture (kultura).

Z Normanem pracował, jeden z najbardziej znanych obecnie badaczy związanych z Wielką Piątką. Jest on też autorem nazwy „Wielka Piątka”. Badaczem tym jest – Lewis R. Goldberg.

Goldbergowi między innymi zawdzięczamy kontynuację pracy Normana. Ogólnie kariera naukowa Goldberga jest bardzo bogata i ma on na swoim koncie wiele naukowych publikacji.

Goldberg oprócz swojego dorobku naukowego, jest też wyjątkowy w swoim podejściu do wiedzy o osobowościach. Uważa on bowiem, że powinna być ona łatwo dostępna.

Potwierdzeniem tego otwartego podejścia Goldberga do wiedzy na temat osobowości, jest np. otwarta domena – International Personality Item Pool. Możemy ją znaleźć pod tym adresem:
https://ipip.ori.org

Domena ta jest otwarta dla każdego i można ją swobodnie wykorzystywać w celach naukowych, prywatnych i biznesowych.

Niestety ciągle mamy stosunkowo niewielu naukowców i różnych promotorów wiedzy, którzy uważają, że wiedza powinna być łatwo dostępna. Dlatego też bardzo podoba mi się ta życiowa postawa Goldberga. Myślę, że należy mu się wielki podziw, uznanie i wsparcie za taką postawę. Oby z czasem pojawiało się coraz więcej ludzi związanych z nauką, którzy mają taką wiedzę na temat dostępności do wiedzy, jaką ma Goldberg.

Osobom, które chciałyby zobaczyć i posłuchać Lewisa Goldberga, polecam wywiad, jaki znajduje się na kanale YouTube:
#62 Lewis Goldberg: The Development and Scientific Relevance of the BIG FIVE
https://www.youtube.com/watch?v=TNVpiFbAk-A

Niestety jest to jedyny wywiad z Goldbergiem, jaki znalazłem w internecie. A zatem tym bardziej jest on cenny.

Wracając do Wielkiej Piątki, to do tej pory napisano o niej wiele artykułów i książek. Nie będę więc już dalej odnosił się do innych badaczy, którzy pracowali czy pracują nad Wielką Piątką.

Jako podsumowanie wykorzystam jeszcze tabelę, która jest swego rodzaju podsumowaniem badań nad Wielką Piątką. Znalazłem ją w książce „Personality Traits”, której autorami są: Gerald Matthews, Ian I. Deary, oraz Martha C. Whiteman.

Table 1.8 Studies of rating data demonstrating the Big Five
Tabela 1.8. Badania danych ratingowych przedstawiające Wielką Piątkę.

Study Badanie	Data Dane	Big Five dimensions Formaty (wymiary) Wielkiej Piątki
Study Badanie	Data Dane	E	N	C	A	O
Fiske (1949)	Self-, observer and peer ratings Samoobserwacja i obserwacja przez innych	Confident self-expression Pewna siebie samoekspresja	Emotional control Kontrola emocjonalna	Conformity Konformizm	Social adaptability Zdolność adaptacji społecznej	Inquiring intellect Umysł badawczy
Borgatta (1964)	Self- and peer ratings (two samples) Samoobserwacja i obserwacja przez innych (dwie próby)	Assertiveness Asertywność	Emotionality Emocjonalność	Responsibility Odpowiedzialność	Likeability Bycie przyjaznym	Intelligence Inteligencja
Norman (1963)	Self- and peer ratings Samoobserwacja i obserwacja przez innych	Extraversion Ekstrawersja	Emotional stability Stabilność emocjonalna	Conscientiousness Sumienność	Agreeableness Ugodowość	Culture Kultura
Smith (1967)	Peer ratings Obserwacja przez innych	Extraversion Ekstrawersja	Emotionality Emocjonalność	Strength of character Siła charakteru	Agreeableness Ugodowość	Refinement Wyrafinowany
Digman and Takemoto-Chock (1981)	Re-analysis of data obtained by Cattell, Tupes and Christal and others Powtórna analiza danych otrzymanych przez: Cattell, Tupes, Christal i innych	Extraversion vs introversion Ekstrawersja kontra introwersja	Ego strength vs emotional disorganisation Siła ego kontra dezorganizacja emocjonalna	Will to achieve Wola osiągania	Friendly compliance vs hostile non-compliance Przyjazna zgodność kontra wroga niezgodność	Intellect Intelekt
Goldberg (1990)	Self-ratings Samoocena	Surgency Surgencja	Emotional stability Stabilność emocjonalna	Conscientiousness Sumienność	Agreeableness Ugodowość	Intellect Intelekt

Źródło:
Personality Traits
Gerald Matthews, University of Cincinnati
Ian I. Deary, University of Edinburgh
Martha C. Whiteman, University of Edinbur
gh strona 27
Second Edition. First published in print format 2003
Publisher: Cambridge University Press

W powyższej tabeli litery E, N, C, A, O, oznaczają czynniki wchodzące w skład Wielkiej Piątki. Początkowo używano cyfr rzymskich (I, II, III, IV i V), do oznaczania poszczególnych czynników. Coraz większą popularność zyskują jednak oznaczenia literowe, które są bardziej intuicyjne w użyciu. Powyższe litery oznaczają więc:

E – Extraversion (ekstrawersja)
N – Neuroticism (neurotyczność), która dotyczy stabilności emocjonalnej,
C – Conscientiousness (sumienność)
A – Agreeableness (ugodowość)
O – Openness (otwartość), (która dotyczy intelektu, czy kultury).

Powyższe oznaczenia literowe często można spotkać ułożone w skrót OCEAN lub CANOE. Ułatwia to zapamiętywanie czynników wchodzących w skład Wielkiej Piątki.

Do podsumowania tego rozdziału wykorzystam jeszcze jeden cytat.

Przy najszerszym poziomie abstrakcji, ta domena często jest reprezentowana przez pięć wymiarów związanych z:

Power (or Surgency)—Siła (władza) (or Surgencja).
Love (Agreeableness)—Miłość (Ugodowość)
Work (Conscientiousness)—Praca (Sumienność)
Affect (Emotional Stability)—Oddziaływanie (poruszanie, wzruszanie) (Stabilność emocjonalna)
i Intellect (Culture)—i Intelekt (Kultura).

Jednakże biorąc pod uwagę, że ich liczba i interpretacja są nadal przedmiotem dyskusji, wymiary te nie powinny być traktowane, jako ostateczne, ale jako heurystycznie użyteczne ramy.

Żródło:
The lexical approach to personality: a historical review of trait taxonomic research.
Oliver P. John—University of California at Berkeley, U.S.A.
Alois Angleitner and Fritz Ostendorf—Universitat Bielefeld, Federal Republic of Germany
Strona 171
European Journal of Personality, Vol. 2, 171-203 (1988)

Myślę, że teraz, kiedy bardzo skrótowo i wybiórczo przedstawiłem historię Wielkiej Piątki, przejdę do naniesienia podstawowych 5-ciu czynników na Mandalę Charakterów.

Spośród wyżej przedstawianych nazw poszczególnych czynników postanowiłem wybrać następujące nazwy:

Surgency or Extraversion, (surgencja czy ekstrawersja). („Surgencja”, oznacza on między innymi: rozmowny, asertywny, energiczny).
Agreeableness (Ugodowość).
Conscientiousness (Sumienność).
Emotional Stability (w późniejszych pracach dotyczących Wielkiej Piątki określany również jako – Neuroticism, czyli neurotyzm).
Intellect or Culture (w późniejszych pracach „intelekt” czy „kultura” są również określane jako – Openess to experience, czyli otwartość na doświadczenie).

Umieszczając czynniki osobowości Wielkiej Piątki na mandali charakterów, postanowiłem umieścić je w miejscach, do których one wg mnie najbardziej pasują. Analizując cechy osobowości, jakimi te czynniki są opisywane, starałem się po prostu znaleźć, jakąś „esencję” czy „ogólny zarys” poszczególnych czynników.

Zdaję sobie sprawę z tego, że taka interpretacja tych czynników może być dyskusyjna. Jednakże w tym momencie wydaje mi się, że takie podejście do czynników Wielkiej Piątki ma sens. Między innymi dlatego, że – jak możemy zobaczyć na powyższym schemacie – czynniki te dodatkowo opisują miejsca mandali charakterów, w których się one znajdują.

Jacek BŁACH

Bibligrafia:

Agreeableness
Wikipedia
https://en.wikipedia.org/wiki/Agreeableness

Allport, Gordon
Wikipedia
https://en.wikipedia.org/wiki/Gordon_Allport

Big Five personality traits
Wikipedia
https://en.wikipedia.org/wiki/Big_Five_personality_traits
https://pl.wikipedia.org/wiki/Wielka_piątka

Cattell, Raymond B.
Wikipedia
https://en.wikipedia.org/wiki/Raymond_Cattell
https://pl.wikipedia.org/wiki/Raymond_Cattell

Conscientiousness
Wikipedia
https://en.wikipedia.org/wiki/Conscientiousness

Fiske, Donald W.
Wikipedia
https://en.wikipedia.org/wiki/Donald_W._Fiske

Fiske, Donald W.
Consistency of the factorial structures of personality ratings from different sources.
The Journal of Abnormal and Social Psychology, Vol 44(3), Jul, 1949. pp. 329-344.
Publisher: US : American Psychological Association

Goldberg,Lewis R.
Wikipedia
https://en.wikipedia.org/wiki/Lewis_Goldberg

Extraversion and introversion
Wikipedia
https://en.wikipedia.org/wiki/Extraversion_and_introversion

French, John W.
The Description of Personality Measurements in Terms of Rotated Factors.
Educational Testing Service, Princeton, N.J. PUB DATE Mar 53

International Personality Item Pool
https://ipip.ori.org

Neuroticism
Wikipedia
https://en.wikipedia.org/wiki/Neuroticism

Openness to experience
Wikipedia
https://en.wikipedia.org/wiki/Openness_to_experience

Personality Traits
Gerald Matthews, University of Cincinnati
Ian I. Deary, University of Edinburgh
Martha C. Whiteman, University of Edinburgh
Second Edition. First published in print format 2003
Publisher: Cambridge University Press

Surgencja
Wikipedia
https://pl.wikipedia.org/wiki/Surgencja

Surgency
Wikipedia
https://en.wikipedia.org/wiki/Surgency

The lexical approach to personality: a historical review of trait taxonomic research.
Oliver P. John—University of California at Berkeley, U.S.A.
Alois Angleitner and Fritz Ostendorf—Universitat Bielefeld, Federal Republic of Germany
European Journal of Personality, Vol. 2, 171-203 (1988)

Tupes, Ernest C.
Christal, Raymond E.
‘Recurrent personality factors based on trait ratings’, pages 233, 244
ASD Technical Report, USAF, Lackland Air Force Base, TX. (1961).

Warren T. Norman
Personality Measurement, Faking, and Detection: An Assessment Method for Use in Personal Selection
Journal of Applied Psychology, Vol. 47, No. 4, August 1963

Warren T. Norman
Towards an Adequate Taxonomy of Personality Attributes: Replicated Factor Structure in Peer Nomination Personality Ratings
Journal of Abnormal and Social Psychology, 1963, Vol. 66, No. 6, 574-583

Webb, E. (1915). Character and intelligence. British Journal of Psychology. Monograph
Supplement. l(Whole No. 3).

#62 Lewis Goldberg: The Development and Scientific Relevance of the BIG FIVE
https://www.youtube.com/watch?v=TNVpiFbAk-A

Proszę zwrócić uwagę na to, że teksty i ilustracje mojego autorstwa (Jacek Błach) w rozdziałach, w których opisuję teorię mandali charakterów (Mandala Charakterów — Teoria) są na licencji:
CC0 1.0 Universal

Dla tekstów i ilustracji innych autorów, które cytuję w moich pracach, mogą obowiązywać dodatkowe ograniczenia.