16. Główne emocje i specyficzne tendencje działania.

Do czterech głównych punktów odniesienia w naszej psychice dodałem jeszcze główne emocje. Są to:

• gniew,
• wstyd,
• lęk,
• upór.

Do dodania głównych emocji zainspirował mnie enneagram.

Enneagram rozróżnia trzy główne emocje. Są to pierwsze trzy z powyższych czterech emocji, czyli: gniew, wstyd i lęk.

Do tych enneagramowych emocji dodałem jeszcze – upór.

Dlaczego?

Wynika to z tego, że enneagram jest podzielony na trzy główne obszary, na których działają poszczególne emocje. Mandala zaś jest podzielona na cztery główne obszary.

Poniżej prezentuję schemat enneagramu. Schemat ten pokazuje:
— jakie obszary zajmują poszczególne emocje,
— i jakie typy enneagramu znajdują się na poszczególnych obszarach.

Jak możemy zobaczyć, na obszarze każdej z emocji znajdują się trzy typy. A zatem pośród enneagramowych typów:

• wstyd — przeważa u typów: 2, 3 i 4;
• lęk — przeważa u typów: 5, 6 i 7;
• gniew — przeważa u typów: 8, 9 i 1.

Jak mówiłem przed chwilą, mandala charakterów jest podzielona na cztery główne obszary. Wynika to z tego, że mandala jest połączeniem:

• systemu starożytnego, (gdzie wyróżnione są główne żywioły i temperamenty),
• typów psychologicznych Junga
• i enneagramu.

Enneagram jest więc jednym z trzech głównych elementów mandali. I enneagram, jak możemy zobaczyć powyżej, jest podzielony na trzy główne obszary. Tzn. obszary głównych emocji, którymi są: gniew, lęk i wstyd.

Z kolei zarówno system starożytny, jak i „typy psychologiczne” Junga są podzielone na cztery obszary. Tzn.:

• system starożytny, między innymi bazuje na czterech żywiołach, którymi są:
  — Ziemia,
  — Powietrze,
  — Ogień
  — i Woda,
• „typy psychologiczne” Junga, bazują na czterech podstawowych funkcjach psychologicznych, którymi są:
  — doznanie,
  — intuicja,
  — myślenie
  — i czucie.

Zatem:
— enneagram dzieli się na trzy główne części,
— a system starożytny i typologia Junga na cztery części.

Potrzebowałem więc jakoś dopasować enneagram do systemu starożytnego i do typologii Junga. Żeby to zrobić, do enneagramu dodałem czwartą część. Tzn. dodałem do enneagramu czwartą główną emocję.

Doszedłem do wniosku, że tą czwartą główną emocję trzeba było dodać w miejscu, gdzie jest DOZNANIE i żywioł ZIEMI. I tą dodaną przeze mnie czwartą główną emocją jest wyżej wspomniany – upór.

W sumie więc w mandali charakterów mamy cztery główne emocje.

Trzy z nich pochodzą z Enneagramu.

Czwartą emocję dodałem ja, żeby dopasować Enneagram do systemu starożytnego i typów psychologicznych Junga.

Jak już wyżej wspomniałem, tymi głównymi emocjami są:

1. Wstyd.
2. Lęk.
3. Gniew.
4. Upór.

Na powyższym rysunku cyfry of 1 do 9 oznaczają typy enneagramu.

W dolnej części znajduje się obszar, gdzie główną emocją jest – upór, który w enneagramie nie występuje.

W enneagramie jest między innymi mowa o tym, że dane typy postrzegają świat i mają różne specyficzne zachowania ze względu na główne emocje, które na nich wpływają.

Główne emocje wpływają zatem na nasze życie. Tzn. na nasze zachowanie, postrzeganie, doznawanie, odczuwanie, osądzanie, adoptowanie się, przystosowanie, podejmowanie decyzji, relacje, rozwój itd.

Oprócz trzech głównych emocji enneagram wyróżnia również trzy główne stany psychiczne, którymi są:

1. Stan typowy, czyli ten stan, który jest najbardziej świadomy, z którym się utożsamiany, który jest najbardziej dominujący, najważniejszy itp.;
2. Stres, czyli stan, w którym dany typ jest w stresie i zachowuje się inaczej niż w swoim typowym stanie. Wg enneagramu dany typ zachowuje się wtedy podobnie do innego typu enneagramu, czyli niejako przenosi się do innego typu.
3. Relaks (czy komfort), czyli stan gdzie dany typ jest w relaksie. Wówczas dany typ też zachowuje się inaczej niż w swoim typowym stanie. Wtedy też, analogicznie jak w punkcie 2, przenosi się do innego typu enneagramu, ale innego niż w punkcie 2.

Myślę, że wykorzystanie w enneagramie:
— głównych emocji
— i stanów psychicznych,
to jest wielka siła enneagramu.

Mamy tu dwie genialne w swojej prostocie idee.

Wszyscy bowiem wiemy, że nasze emocje nie są stałe, lecz ciągle się zmieniają.

Wiemy też, że nasze stany psychiczne też nie są ciągle takie same. Ulegają one ciągłym zmianom zależnie od sytuacji, w której jesteśmy, oraz zależnie od naszego wewnętrznego nastroju. A zatem wg enneagramu:
— czasami zachowujemy się w sposób typowy dla nas,
— czasami jesteśmy zestresowani,
— a czasami zrelaksowani (czy czujemy się komfortowo).

W enneagramie wykorzystano te dwie powyższe idee do opisania poszczególnych typów enneagramu.

Enneagram więc rozróżnia, jaka konkretnie główna emocja pośród:
— gniewu,
— lęku,
— i wstydu
przeważa u danego typu, wtedy kiedy ten typ jest:
— w typowym stanie,
— w stresie,
— lub w relaksie (czy komforcie)

Oprócz tego enneagram mówi, jak nasze zachowanie może wyglądać podczas stresu, relaksu i typowego stanu. Uważam, że to jest również niezwykle wartościowe odkrycie tego systemu osobowości.

W enneagramie jest to przedstawione w ten sposób, że zachowanie poszczególnych typów (w stresie, w relaksie, czy w stanie typowym) upodabnia się do zachowania innych typów. Symbolicznie więc można powiedzieć, że dany typ przemieszcza się do innego typu, kiedy jego stan psychiczny się zmienia.

Konkretnie poszczególne typy enneagramu w stresie i w relaksie przemieszczają się w następujący sposób:

Nazwy typów są autorstwa Helen Palmer. Nazwy te można np. znaleźć w jej książce pt. „Enneagram”, czy na stronie internetowej:
http://www.enneagram.com/enneagram.html

A zatem poszczególne typy enneagramu przemieszczają się wzdłuż strzałek, które możemy zobaczyć na poniższym schemacie.

Na powyższym schemacie:
— ciemniejsze strzałki pokazują przemieszczanie podczas stresu,
— a jaśniejsze strzałki pokazują przemieszczanie podczas relaksu (czy relaksu).

W pewnym sensie strzałki te w sumie tworzą dwie drogi dwukierunkowe:
— Jedną drogę stanowią połączenia pomiędzy typami: 1. 2, 4, 5, 7 i 8.
— Drugą drogę stanowią połączenia pomiędzy typami: 3, 6 i 9. (Te trzy typy nazywane są typami prostymi).

Powyższe drogi tworzą również powtarzające się cykle. Jedne cykle pokazują przemieszczanie podczas komfortu, a drugie podczas stresu. Konkretnie:

• Podczas komfortu czy relaksu cykle te wyglądają tak:
  1 → 7 → 5 → 8 → 2 → 4 → 1 →... itd.
  3 → 6 → 9 → 3 →... itd.
• Podczas stresu zaś cykle wyglądają tak:
  1 → 4 → 2 → 8 → 5 → 7 → 1 →... itd.
  3 → 9 → 6 → 3 →... itd.

W mandali charakterów wykorzystałem i rozwinąłem idee, które występują w Enneagramie. Tzn. wykorzystałem i rozwinąłem, idee:

• głównych emocji,
• stanów psychicznych,
• upodabniania się (przemieszczania się) danego typu do innych typów, kiedy jego stany psychiczne i główne emocje się zmieniają.

W odróżnieniu od enneagramu w mandali charakterów zamiast trzech występują cztery stany psychiczne.

1. Stan świadomości, czyli odpowiednik stanu typowego w enneagramie.
2. Stan pewności siebie, czyli stan relaksu (komfortu) w enneagramie.
3. Stan niepewności siebie, czyli stan stresu w enneagramie.
4. Stan nieświadomości, który w enneagramie nie występuje. Stan ten dodałem do mandali charakterów pod wpływem inspiracji płynącej z psychologii jungowskiej.

Tu może przypomnę model psychiki, jaki wykorzystuję w mandali charakterów. Możemy na nim między innymi zobaczyć stany psychiczne. Za pomocą strzałek pokazuję, jakie są możliwości przemieszczania się pomiędzy nimi.

W jaki sposób poniższy model psychiki jest zbudowany i jak możemy się po nim przemieszczać, mówiłem w poprzednich rozdziałach (tzn. w rozdziałach 5, 6, 7, 8 i 9).

Zarówno w mandali charakterów, jak i w enneagramie,
— każdy typ w każdym swoim stanie psychicznym
— jest pod silnym wpływem jednej z głównych emocji.

Konkretnie to jakie główne emocje dany typ przeżywa, jest zależne od tego, w jakim miejscu mandali dany typ ma swoje stany psychiczne. Tzn. zależy to od tego, gdzie dany typ ma swój:
— stan świadomości,
— stan pewności siebie,
— stan niepewności siebie
— i stan nieświadomości.

Symbolicznie w mandali przedstawiam to w ten sposób, że powyższy kwadrat psychiki, dla każdego typu charakteru ma inne położenie. A zatem każdy typ ma swoją mandalę.

Uproszczone indywidualne mandale, możemy zobaczyć w jednym z poprzednich rozdziałów. Tzn. w rozdziale „11. Położenie 12 typów charakteru na mandali charakterów”.

Oprócz tego kompletne indywidualne mandale będę jeszcze prezentował w jednym z następnych rozdziałów tego opisu konstrukcji mandali charakterów.

Wracając do głównych emocji, jeszcze chciałbym zwrócić uwagę na fakt, że emocje te wywołują w nas określone zachowania. Np. wpływają na specyficzne:
- akcje i reakcje;
- działania;
- strategie;
- sposoby myślenia, odczuwania, doznawania, przewidywania itd.;
- nastawienia do otoczenia;
- przekonania;
- itp.

Na mandali charakterów cztery główne emocje są rozłożone tak jak główne żywioły (Powietrze, Ziemia, Ogień i Woda) czy funkcje podstawowe (intuicja, doznanie, myślenie i czucie). Tzn.:

• Gniew – Powietrze i intuicja.
• Upór – Ziemia i doznanie.
• Lęk – Ogień i myślenie.
• Wstyd – Woda i czucie.

Przypomnę może, jak powyższe pojęcia są rozłożone na mandali charakterów.

Wewnątrz schematu możemy zobaczyć podział na:

• zniewolenie (dzielące się na gniew i upór),
  
• i odrzucenie (dzielące się na wstyd i lęk).

Podział ten został utworzony przeze mnie w trakcie rozwijania mandali charakterów. Do utworzenia tego podziału również zainspirował mnie enneagram.

Zarówno na odrzucenie i zniewolenie składają się dwie główne emocje. Tzn.:

• zniewolenie, które dzieli się na:
  — gniew — zniewolenie przez niepewną (niestabilną) sytuację
  — i upór — zniewolenie przez stałą (niezmienną) sytuację (uziemienie),
• odrzucenie, które dzieli się na:
  — lęk — odrzucenie przez brak bezpieczeństwa
  — i wstyd — odrzucenie przez brak uznania (niski prestiż).

Dla większej jasności umieszczę powyższy podział w tabelce.

Myślę, że tu można by zapytać – Co konkretnie mogą wywoływać główne emocje, czyli gniew, lęk, wstyd i upór?

Oczywiście można powiedzieć, że mogą one oddziaływać na wiele różnych sposobów i że to zależy:
— od danej sytuacji,
— od otoczenia, w jakim się przebywa,
— od doświadczeń, jakie się wcześniej nabyło,
— itp.

Jednak myślę, że warto byłoby się pokusić o pokazanie jakichś ogólnych tendencji, jakichś esencji czy jakichś punktów zaczepienia. Punktów zaczepienia, które by nas naprowadzały na kolejne skojarzenia, na temat tego, jaki wpływ mogą na nas mieć główne emocje?

W takim razie myślę, że aby odpowiedzieć na pytanie, co konkretnie mogą wywoływać główne emocje, warto spojrzeć na reakcje najbardziej podstawowe. Takie, które mają zarówno ludzie, jak i zwierzęta.

I tu myślę, że można wspomnieć terminy, jakie wprowadził Walter B. Cannon w 1915 roku. Terminy te są zawarte w następującym zwrocie „Fight or Flight”, czyli „walcz lub uciekaj”.

Od czasu badań Cannona przeprowadzono wiele badań związanych z emocjami. Także w tym zakresie mamy bogaty materiał do analizowania. Osobiście moją uwagę zwrócił termin, który wg mnie jest bardzo przydatny w mandali charakterów. Tym terminem jest – „specific action tendencies”, czyli tłumacząc dosłownie „specyficzne tendencje działania”. Dla wyjaśnienia czym są te tendencje, posłużę się cytatem:

Powyższy cytat z książki Kristin Neff, (która jest jednym z pionierów badań nad samo-współczuciem), opiera się na pracach Richarda Lazarusa. Jest on jednym z badaczy uczuć. W takim razie może jeszcze posłużę się cytatem z jednej z książek tego autora.

Myślę, że warto się zgodzić tutaj z Richardem Lazarusem, że specyficzne tendencje działania „dostarczają najprostszego racjonalnego uzasadnienia dla powszechnego fizjologicznego wzorca dla każdej emocji”. Dlatego też postanowiłem wykorzystać specyficzne tendencje działania w mandali charakterów.

W mandali charakterów mamy cztery emocje, czyli gniew, upór, lęk i wstyd. W takim razie, jakie tendencje działania można im przyporządkować?

Wykorzystując powyższe cytaty, możemy powiedzieć, że:

• dla gniewu – specyficzną tendencją działania jest – atakować;
• dla uporu – specyficzną tendencją działania jest – bronić;
• dla lęku – specyficzną tendencją działania jest – uciekać;
• dla wstydu – specyficzną tendencją działania jest – chować się czy ukryć się.

Dla większej jasności umieszczę powyższe zestawienie w tabelce.

Powyżej przytoczyłem cytat z książki „Self Compassion” autorstwa Kristin Neff. Powiedziała ona tam, że - „Ewolucja, wyposażając nas w negatywne emocje, miała za cel pomóc nam w przetrwaniu, wyzwalając w nas impulsy zwane specyficznymi tendencjami działania”.

Ewolucja zatem odpowiada za wiele naszych zachowań i w ogólne za to, jacy teraz jesteśmy.

To jacy jesteśmy, w dużym stopniu wynika także z budowy naszego ciała, na które ewolucja miała wielki wpływ. W tym chyba najciekawsza jest budowa naszego mózgu, który mówiąc prosto, jest połączeniem się ze starego i nowego mózgu.

„Stary mózg” pomagał nam przetrwać w naturalnym środowisku, w którym musieliśmy się mierzyć z różnymi niebezpieczeństwami, np. z zagrożeniem przez drapieżniki, jakimiś zagrażającymi nam zjawiskami naturalnymi jak np. burza, trzęsienie ziemi itd.

Z kolei „nowy mózg” pomaga nam przetrwać w danym społeczeństwie. Będąc bowiem członkiem jakiegoś społeczeństwa, musimy się dostosować do różnych praw, zasad, przepisów, zwyczajów, tradycji itp.

Ideę starego i nowego mózgu zapożyczyłem od profesora Paula Gilberta. Poniżej przedstawiam ilustrację, której używa w swoich pracach profesor Gilbert.

Profesora Paula Gilberta możemy zobaczyć również w internecie, gdzie można znaleźć wiele jego wykładów. Np. pod tym linkiem można zobaczyć, jak mówi on starym i nowym mózgu.
https://www.youtube.com/watch?v=HJdLIUzfDOk

W takim razie zapewne warto pamiętać, że ciągle jesteśmy w toku ewolucji, a więc dalej będziemy ewoluować.

W sumie fakt, że ewolucja ma na nas wielki wpływ może nam wiele uświadomić. Między innymi to, że za wiele naszych zachowań odpowiada właśnie ewolucja, która ukształtowała nasz mózg i całe ciało, w taki, a nie inny sposób. Również to jak działa nasza psychika, jest w dużej mierze wynikiem rozwoju ewolucji.

Zatem często to nie jest nasza wina, że odczuwamy określone emocje, oraz że mamy skłonność od określonych reakcji i zachowań.

Analogicznie też można powiedzieć, że to nie nasza wina, że mamy taki, a nie inny charakter i mamy skłonność do określonego sposobu bycia. Charaktery czy osobowość nie jest również cechą charakterystyczną tylko dla człowieka. Zwierzęta również posiadają osobowości, co łatwo jest zaobserwować. Np. łatwo mogą to zaobserwować ci z nas, którzy posiadają zwierzęta domowe, czy ci z nas, którzy przynajmniej czasami mają jakiś kontakt ze zwierzętami.

Ogólnie, kiedy myślimy o zwierzętach, też warto pamiętać, że one tak jak my, również ewoluują.

Charakter człowieka zatem wynika zarówno ze starego, jak i nowego mózgu. Dlatego też przy analizowaniu charakterów bardzo pomocne będzie uwzględnianie podstawowych emocji i specyficznych tendencji działania, które wiążą się głównie ze starym mózgiem. Pośrednio jednak mają one również silny wpływ na nowy mózg.

Jednymi z podstawowych reakcji, które są w nas głęboko zakodowane, są wspomniane wyżej, reakcje typu „walcz lub uciekaj”, opisane przez Waltera B. Cannona.

Myślę, że idea reakcji „walcz lub uciekaj” jest w swej istocie bardzo trafna. Z tego względu uważam, że warto te reakcje wykorzystać w mandali charakterów.

W takim razie można by zapytać jak reakcje „walcz lub uciekaj” przedstawiałby się na mandali charakterów?

Reakcje te można by zinterpretować w następujący sposób:

• reakcji „walczyć” będą odpowiadać następujące główne emocje i tendencje działania:
  — gniew / atakować,
  — upór / bronić,
• reakcji „uciekać” będą odpowiadać następujące główne emocje i tendencje działania:
  — lęk / uciekać,
  — wstyd / chować.

Innymi słowy, jeśli chodzi o reakcję „walczyć”, to może ona być wywołana:
— gniewem, który będzie nas napędzać do przeprowadzenia ataku,
— lub uporem, który będzie nas napędzać do bronienia się.

Jeśli zaś chodzi o reakcję „uciekać”, to może ona być wywołana:
— lękiem, który będzie w nas pchał do ucieczki,
— lub wstydem, który będzie nas popędzać do schowania się (czy ukrycia się).

Dla lepszego zobrazowania powyższych emocji i tendencji działania dodam je jeszcze do tabeli i do schematu, których użyłem już wcześniej.

W trakcie rozwoju mandali charakterów długo używałem emocji „żal” (czy „smutek”) zamiast „upór”. Więcej na ten temat piszę w aktualizacji 1.31.

Mówiąc w skrócie, zrobiłem to głównie z dwóch poniższych powodów:

1. Myślę, że „upór” lepiej niż „żal” podkreśla opozycyjność względem znajdującego się po drugiej stronie mandali „gniewu”. Pomiędzy tymi dwiema emocjami zachodzi też pewnego rodzaju sprzężenie zwrotne. Tzn.:
   • „gniew” w nas może wywołać ktoś, kto jest „uparty” względem nas,
   • oraz „upór” w nas może wywołać ktoś, kto się na nas „gniewa”.
2. Przede wszystkim jednak do zamiany „żalu” na „upór” przekonał mnie następujący argument. Tzn. „upór” znacznie lepiej niż „żal” pasuje do tendencji działania, jaką jest „bronić”. Do obrony bowiem upór jest bardzo przydatny. Upór też często wywołuje reakcję, którą jest bronienie się.
   A zatem to tendencja działania, jaką jest „bronić”, doprowadziła mnie do odkrycia bardzo silnego wpływu na naszą psychikę emocji, jaką jest „upór”.

Powyżej więc przedstawiłem specyficzne tendencje działania i główne emocje. W takim razie naniosę je na schemat naszych czterech głównych punktów odniesienia w naszej psychice. W sumie punkty te będą się teraz prezentować następująco.

Obecnie zatem w mandali charakterów są wyróżnione między innymi:
— 4 główne emocje
— i 4 specyficzne tendencje działania.

Emocji i tendencji działania jest oczywiście więcej. Jednak myślę, że te, które znajdują się na mandali charakterów, można uznać za podstawowe cztery punkty odniesienia.

Myślę, że to wystarczy, ponieważ bazą do moich rozważań o emocjach jest enneagram. W enneagramie zaś mamy trzy główne emocje.

Jak wspomniałem wyżej, z enneagramu zaczerpnąłem do mandali charakterów: gniew, lęk i wstyd. Enneagram wykorzystując jedynie te trzy główne emocje, jako trzy punkty odniesienia, bardzo dobrze radzi sobie z charakteryzowaniem poszczególnych typów enneagramu. Osobiście uważam, że typy enneagramu są bardziej wyraziste i charakterystyczne niż w innych popularnych obecnie systemach osobowości. Tę charakterystyczność typy enneagramu zawdzięczają temu, że opisy tych typów są w dużej mierze oparte na głównych emocjach.

Skoro enneagram dużo zawdzięcza głównym emocjom, to myślę, że w mandali charakterów emocje powinny również pełnić jedną z głównych ról.

Jak możemy zobaczyć na powyższym schemacie, do głównych emocji dodałem też odpowiadające im specyficzne tendencje działania. Uważam, że dzięki tendencjom działania wpływ emocji na poszczególne typy charakterów będzie bardziej uchwytny i zrozumiały.

W sumie więc emocje i tendencje działania są bardzo ciekawymi i przydatnymi elementami mandali charakterów.

Powyższy schemat czterech głównych punktów odniesienia naszej psychiki pokazuje aktualną wersję mojego opisu tych punktów. A zatem na tym rozdziale kończy się opis tych czterech głównych punktów.

W następnych kilku rozdziałach opiszę cztery kolejne punkty odniesienia, które są również wyróżnione na mandali charakterów. W sumie więc na mandali mamy osiem punktów odniesienia, czyli cztery główne i cztery pomocnicze.

Bibliografia: