18. Mechanizmy przystosowawczo-obronne

W poprzednim rozdziale wspomniałem o mechanizmach przystosowawczo-obronnych. Było to przy okazji omawiania jakości (czy właściwości) żywiołów, które zaczerpnąłem z dzieła Arystotelesa pt. „O powstawaniu i niszczeniu”.

Między innymi mówiłem o tym, że Arystoteles dzielił jakości na:

• zdolne do działań, (które np. mogą być przyczyną sprawczą),
• i sposobne do doznań, (które np. mogą być podłożem, czy tworzywem do jakichś działań).

Na jakości zdolne do działań składają się:
— „gorące”
— i „zimne-chłodne”.

Z kolei na jakości sposobne do doznań składają się:
— „wilgotne-mokre”
— i „suche”.

Powyższe podziały przedstawiłem również na schemacie.

Jak widzimy powyżej, jakości tworzą dwie opozycyjne pary:

• „gorąco” — „chłodno-zimno”,
• i „sucho” — „wilgotno-mokro”.

Powyższy podział bardzo mnie zaciekawił, ponieważ skojarzył mi się z mechanizmami przystosowawczo-obronnymi. Mechanizmy te, podobnie jak jakości, również dzielą się na dwie opozycyjne pary. Tzn.

• ekstrawersja — introwersja,
• spostrzeganie — osądzanie.

Z powyższych par:

• ekstrawersja — introwersja
  jest wg mnie analogiczna do pary:
  — „gorąco” — „chłodno-zimno”,
  tzn. jakości, które są zdolne do działania.
• spostrzeganie — osądzanie
  Jest wg mnie analogiczna do pary:
  — „sucho” — „wilgotno-mokro”
  tzn. jakości, które są sposobne do doznawania.

Powyższe zestawienie przedstawię jeszcze w tabeli i na schemacie:

Powiedziałem więc, że mechanizmy przystosowawczo-obronne są analogiczne do jakości (czy właściwości) z teorii Arystotelesa. I jak możemy zobaczyć na powyższym schemacie, mechanizmy te są kolejnymi elementami, które umieściłem na czterech dodatkowych punktach odniesienia naszej psychiki.

W takim razie powiedzmy, czym są te mechanizmy przystosowawczo-obronne?

Jak powiedziałem wyżej na mechanizmy te, składają się:

• ekstrawersja – introwersja,
• spostrzeganie – osądzanie.

Mamy więc dwie opozycyjne pary mechanizmów, czyli w sumie cztery mechanizmy.

Skąd się te mechanizmy wzięły?

Mechanizmy te pochodzą od Carla Gustava Junga. Posłużę się tu krótkim cytatem z jego książki „Typy psychologiczne”.

Myślę, że zanim przejdę do dalszych rozważań, muszę zwrócić uwagę na to, że pojęcia „abstrahowanie” i „wczuwanie się”, w oryginale niemieckim są określane jako:
— „Abstraktion”, czyli „abstrakcja”.
— „Einfühlung”, czyli „wczucie” lub „empatia”.

Słowo „empatia” wzięło się stąd, że w 1909 r. amerykański psycholog E.B. Titchener przełożył „Einfühlung”, jako empathy, czyli empatia. I potem empatia stała się z czasem bardzo popularnym terminem.

A zatem w powyższym cytacie Jung mówi, że do mechanizmów przystosowawczo-obronnych należą:

• empatia (wczucie),
• abstrakcja,
• introwersja
• i ekstrawersja.

I tu jest bardzo ciekawa rzecz, ponieważ Jung mimo tego, że wyróżnił cztery mechanizmy przystosowawczo-obronne, ostatecznie skupił się tylko na dwóch mechanizmach, czyli na

• introwersji
• i ekstrawersji.

Jeśli zaś chodzi o:

• empatię (wczucie)
• i abstrakcję,

to Jung ostatecznie nie wykorzystał tych dwóch mechanizmów do swojego systemu „Typów psychologicznych”.

Zamiast tego Jung w swoich rozważaniach:

• „empatię” czy „wczucie” zaliczył do „ekstrawersji”,
• a „abstrakcję” do „introwersji”.

Rozważania te znajdują się w rozdziale „VII. Problem typowych postaw w estetyce”, jego książki „Typy psychologiczne”.

Jung w tym rozdziale bazuje między innymi na pracach:

• niemieckiego historyka sztuki Wilhelma Worringera. (m.in. autora książki „Abstrakcja i Empatia” („Abstraktion und Einfühlung”),
• i niemieckiego filozofa Theodora Lippsa, który uznawał „Einfühlung” za ważną koncepcję filozoficzną i psychologiczną.

Jeśli chodzi o terminy „Abstraktion” i „Einfühlung”, to szczególne ciekawy jest termin „Einfühlung”.

Twórcą „Einfühlung”, jest Robert Vischer, który słowo to wykorzystał w estetyce. Termin ten oznacza proces, gdzie własną wrażliwość przenosi się na jakieś obiekt. Termin ten więc mówi o „wczuciu się” w coś. Np. wczuwać się może artysta podczas tworzenia. Dzięki temu przenosi on swoją wrażliwość na dzieło, które tworzy. Efektem tego może być to, że z danego dzieła może emanować np. stan ducha, emocje, różne stany psychiczne, jakaś specyficzna atmosfera itd.

Termin „Einfühlung” później wykorzystał również niemiecki filozof Wilhelm Dilthey. U niego termin ten zaczął oznaczać też zdolność do wczuwania się w innych ludzi.

„Einfühlung” więc stał się terminem wykorzystywanym w psychologi i estetyce (czy sztuce).

W psychologii zaś bardziej popularna stała się angielska wersja „Einfühlung”, czyli „empatia”. W języku polskim również słowo „empatia” jest teraz bardziej popularne niż „wczucie”.

W estetyce z kolei przykładem „Einfühlung” wg wyżej wspomnionego Wilhelma Worringera jest:
— syntetyzm (nurt zapoczątkowany przez Paula Gauguina),
— ekspresjonizm (do których mogą zaliczać się m.in. Paul Cézanne, Vincent van Gogh).

Z kolei drugi ze wspomnianych powyżej terminów, czyli „abstrakcję” można skojarzyć z nurtem, którym jest:
— abstrakcjonizm.

Prekursorami tego nurtu byli Wassily Kandinsky i Edward Munch.

Jeśli chodzi o abstrakcję w psychologii, to polega ona na abstrahowaniu. Tzn.:
— pośród jakichś elementów rozróżnianie tego, co je różni,
— i wyróżnianie elementów, które coś ze sobą łączy, (czy mają ze sobą coś wspólnego).

Takimi elementami mogą być informacje, cechy czegoś lub kogoś, pojęcia, idee, problemy, sprawy, itd.

Jeśli np. mamy do czynienia z czyimiś cechami to:
— rozróżniamy cechy, które są różne od naszych,
— i wyróżniamy cechy, które mają coś wspólnego z naszymi cechami (lub cechami, które poznaliśmy wcześniej u innych).

Jest to więc opozycyjny proces do empatii, gdzie wczuwamy się w kogoś, żeby odkryć:
— to, co nas ze sobą łączy,
— lub to, co nas różni.

Dzięki mandali charakterów możemy też powiedzieć, że:

• w proces empatii są głównie zaangażowane dwie podstawowe funkcje psychologiczne:
  — intuicja
  — i czucie,
• a w proces abstrahowania są głównie zaangażowane kolejne dwie funkcje, czyli:
  — myślenie
  — i doznanie.

Jak wyżej wspomniałem, Jung zaliczył:
— empatię (wczucie) do ekstrawersji,
— a abstrakcję (abstrahowanie) do introwersji.

Z perspektywy czasu jednak myślę, że Jung nie docenił empatii i abstrakcji, czyli po niemiecku „Einfühlung” i „Abstraktion”.

Myślę, że należy tu się zgodzić z badaczami, których Jung wspomniał w swoich rozważaniach o „Einfühlung” and „Abstraktion”, czyli z
— Wilhelmem Worringerem, który pisał znaczeniu abstrakcji i empatii (wczucia) w estetyce,
— i Theodorem Lippsem, który pisał o dużym znaczeniu empatii w filozofii i psychologii.

Wg mnie badacze ci mieli rację, uważając, że są to kluczowe koncepcje.

Jung jednak założył, że są dwa główne mechanizmy przystosowawczo-obronne.

W mandali charakterów zaś założyłem, że są cztery mechanizmy, a nie dwa. A zatem:
— empatia (wczucie)
— i abstrakcja,
są dla mnie częściami, które bardzo mi się przydadzą.

Moje założenie, że są cztery mechanizmy, a nie dwa, opierało się na inspiracji systemem starożytnym i innymi czynnikami. O jednych czynnikach będę zaraz mówił w tym rozdziale. O innych czynnikach zaś będę mówił w następnych rozdziałach.

I tak jednym z czynników naprowadzających mnie na to, że jest trzeci i czwarty mechanizm przystosowawczo-obronny pojawił się później w pracach Katharine Cook Briggs i jej córki Isabel Briggs Myers. Co prawda mechanizmy te są przez te badaczki osobowości inaczej nazwane, ale jednak są. Tzn. używały one określenia – preferencje. I te dwie preferencje to:
— postrzeganie
— i osądzanie.

Katharine Cook Briggs i Isabel Briggs Myers były jednymi z najsłynniejszych kontynuatorek prac Junga nad osobowościami. Bardzo się one też przyczyniły do popularyzacji idei Junga. Dzięki nim powstał bardzo popularny dziś – Myers-Briggs Type Indicator®, w skrócie MBTI®, który jest jednym z najpopularniejszych indykatorów badania osobowości. Tutaj bardzo istotne jest to, że jest to indykator czy wskaźnik, a nie test. Słowo test między innymi może być stresujące, ze względu na wynik tego testu. Osobowość zaś, wg powyższych badaczek, jest darem, który warto zrozumieć, żeby móc z tego daru jak najlepiej korzystać. A zatem lepiej wskazywać typ osobowości niż go testować.

Wracając do terminów „postrzeganie” i „osądzanie” to stały się one bardzo popularne. Poza tym są one również bardzo trafne. Dlatego też postanowiłem używać ich w mandali charakterów. Wykorzystałem je również wcześniej w tym rozdziale.

Jak również wyżej wspomniałem, myślę, że terminy te są analogiczne do wyżej wspomnianych empatii (wczucia) i abstrakcji. Tzn.
— odpowiednikiem „empatii” czy „wczucia” jest pojęcie — „osądzanie”,
— a odpowiednikiem „abstrakcji” czy „abstrahowania” jest pojęcie — „postrzeganie”.

Dla większej jasności powyższe terminy umieszczę w tabeli.

Ogólnie więc postanowiłem zrobić syntezę:
— „Typów psychologicznych” Junga,
— i typologii Cook Briggs i Briggs Myers.

Syntezę tą przedstawiam w poniższej tabeli. W tabeli tej umieściłem też podstawowe funkcje psychologiczne, o których mówiłem we wcześniejszych rozdziałach.

Moja synteza polega tu na tym, że

• z „Typów psychologicznych Junga wykorzystałem podział na:
  — podstawowe funkcje psychologiczne (intuicja, myślenie, czucie i doznanie),
  — i mechanizmy przystosowawczo-obronne (ekstrawersja i introwersja),
• a z typologii Cook Briggs i Briggs Myers zaczerpnąłem dwie tzw. preferencje, czyli:
  — postrzeganie
  — i osądzanie i potraktowałem je jak dwa mechanizmy przystosowawczo-obronne (tzn. jako odpowiedniki wyżej wspomnianych „abstrakcji” i „empatii, wczucia”.

W sumie więc na mandali charakterów mamy:

• cztery funkcje podstawowe:
  — intuicja,
  — myślenie,
  — czucie
  — i doznanie,
• i cztery mechanizmy przystosowawczo-obronne:
  — ekstrawersja,
  — introwersja,
  — spostrzeganie (abstrahowanie)
  — i osądzanie (empatia, wczucie).

Na poniższym schemacie przedstawiam, jak powyższe funkcje i mechanizmy są rozmieszczone na mandali charakterów.

Na powyższym schemacie umieściłem też terminy Junga dotyczące „spostrzegania” i „osądzania”, które Jung rozważał, lecz nie potraktował ich jako osobne mechanizmy. Tzn.:
— „abstrakcja, abstrahowanie” — będące odpowiednikiem „spostrzegania”.
— „empatia, wczucie” — będące odpowiednikami „osądzania”.

Wracając do powyższej syntezy „typów psychologicznych” Junga i typologi Cook Briggs i Briggs Myers to podział na:
— podstawowe funkcje psychologiczne
— i mechanizmy przystosowawczo-obronne jest również analogiczny do innych elementów, które opisywałem w poprzednich rozdziałach i będę opisywał w następnych rozdziałach tego opisu konstrukcji mandali charakterów.

W tym rozdziale zaś mówię o tym, że:
— powyższe funkcje i mechanizmy z typologii Junga,
— są analogiczne do żywiołów i ich jakości ze systemu starożytnego.

Na poniższym schemacie pokazuję, jak na mandali są rozmieszczone powyższe funkcje i mechanizmy oraz żywioły i ich jakości.

W poniższej tabeli zaś dla przypomnienia zestawiam żywioły i podstawowe funkcje psychologiczne.

Wrócę teraz do rozważań nad mechanizmami przystosowawczo-obronnymi.

Poniżej przypominam tabelę, której użyłem już wcześniej w tym rozdziale. A dotyczy ona jakości (właściwości) żywiołów i mechanizmów przystosowawczo-obronnych.

Teraz myślę, że warto jeszcze powiedzieć, dlaczego uważam, że jakości i mechanizmy są analogiczne.

W powyższej tabeli możemy zobaczyć, że jakości żywiołów są podzielone na dwie grupy. Tzn.

1. Jakości zdolne do działania, które zawierają:
   • „gorąco”
   • i „zimno-chłodno”.
2. Oraz jakości sposobne do doznawania, które zawierają:
   • „sucho”
   • i „wilgotno-mokro”.

Mechanizmy przystosowawczo-obronne również można podzielić na dwie grupy. W tym celu posłużę się podziałem, który jest używany w wyżej wspomnianym systemie osobowości Katharine Cook Briggs i Isabel Briggs Myers. We współczesnych opracowaniach ich systemu, często można znaleźć takie dwa zwroty:

1. „Źródło energii”, które zawiera,
   • introwersję
   • i ekstrawersję.
2. Oraz „styl życia”, który zawiera:
   • postrzeganie,
   • i osądzanie.

Teraz uzupełnię poprzednią tabelę o zwroty „źródło energii” i „styl życia”.

„Źródło energii” i „styl życia” umieszczę też na schemacie, który wykorzystałem powyżej.

I teraz możemy zobaczyć, że:
— „jakości zdolne do działania” są analogiczne do „źródeł energii”,
— i „jakości sposobne do doznawania” są analogicznie do „stylu życia”.

A zatem zwroty z teorii Arystotelesa są analogiczne do zwrotów z prac badaczy, który rozwijają teorię Junga.

Odnośnie do „stylu życia”, możemy się tu jeszcze zapytać, jaki ten styl właściwie jest dla spostrzegania i osądzania?

Tu może wykorzystam tabelę z poprzedniego rozdziału dotyczącą jakości „suche” i „wilgotne-mokre” z teorii Arystotelesa, i trochę ją zmodyfikuję.

Oczywiście tutaj kieruję się ideą, że powyższe terminy i zwroty można wykorzystać w sensie symbolicznym. Symbolika tych terminów i zwrotów może nasuwać wiele różnych skojarzeń.

Przykładowo możemy powiedzieć, że:

• Styl życia „suchy” (spostrzeganie, abstrakcja),
  — z jednej strony może być twardy, sztywny i szorstki,
  — a z drugiej strony może być suchy, kruchy i delikatny.
• Z kolei styl życia „wilgotny-mokry” (osądzanie, empatia, wczucie),
  — z jednej strony może być giętki, elastyczny i płynny,
  — a z drugiej strony może być miałki, wiotki i drobny.

Jeśli chodzi o dwa kolejne mechanizmy przystosowawczo-obronne, czyli o introwersję i ekstrawersję, to na powyższym schemacie możemy zobaczyć, że są one określone dwoma zwrotami:

• jakości zdolne do działania – zwrot z teorii Arystotelesa,
• źródła energii – zwrot z teorii Katharine Cook Briggs i Isabel Briggs Myers).

Tutaj wyraźnie widać, że oba zwroty (starożytny i współczesny) w swoich znaczeniach są bardzo do siebie zbliżone. I w sumie właściwie wiadomo, z czym wiążą się terminy introwersja i ekstrawersja.

Jednak jeśli zapytamy, co znaczą terminy introwersja i ekstrawersja, to tutaj sprawa jest bardziej skomplikowana.

Jest to skomplikowane, ponieważ powszechnie uważa się introwersję i ekstrawersję za cechy charakteru. I tak często bardzo niesprawiedliwie:
— ekstrawertyka określa się jako osobę otwartą i gotową do współpracy,
— introwertyka zaś jako osobę zamkniętą w sobie i wycofaną.

Niestety powyższe rozumienie introwersji i ekstrawersji jest już dalekie od tego, co myślał na ich temat twórca tych pojęć, czyli Carl Gustav Jung.

Przede wszystkim Jung nie uważał introwersji i ekstrawersji za cechy charakteru, co widać np. w poniższym cytacie:

Poza tym Jung, tworząc te pojęcia, w dużej mierze bazował na swojej pracy jako psychiatra. Możemy to zobaczyć w następującym cytacie:

Jung zatem założył, że mechanizmy, które występują w takich chorobach jak schizofrenia czy histeria w pewnym stopniu, występują również u zdrowych ludzi. Konkretnie:
— schizofrenia (czyli dementia praecox) — odpowiada nadmiarowi mechanizmu, jakim jest — introwersja,
— histeria (czy tzw. zaburzenia dysocjacyjne) — odpowiada nadmiarowi mechanizmu, jakim jest — ekstrawersja.

Czym się te dwa mechanizmy charakteryzują?

Ekstrawersja więc pomniejsza ważność tego, co jest wewnątrz psychiki i bardziej skupia się na tym, co jest zewnątrz niej. A zatem many tu do czynienia ze skupieniem się na przedmiocie, który jest na zewnątrz nas.

Z kolei introwersja pomniejsza ważność tego, co jest na zewnątrz i bardziej skupia się na swoim wnętrzu. A zatem mamy tu do czynienia ze skupieniem na przedmiocie, który jest wewnątrz nas. Oczywiście w stosunku do ludzi nie mówimy, że ludzie mają wewnątrz swojej psychiki przedmioty. W introwersji więc należy powiedzieć, że chodzi tu o skupienie się na podmiocie. Tzn. skupianie się:
— na naszym wnętrzu, czy naszym wewnętrznym świecie,
— na nas samych,
— na naszej psychice,
— na tym, co jest w naszej psychice,
— na tym, co się dzieje w naszej psychice,
— itd.

Podsumowując:

• Kiedy „włączamy” nasz mechanizm introwersji:
  — to traktujemy priorytetowo to, co dzieje się w naszym wewnętrznym świecie,
  — a odkładamy to, co dzieje się w naszym otoczeniu.
  Innymi słowy, naszą energię kierujemy do świata wewnętrznego, czyli na podmiot, którym jesteśmy.
• Z kolei, kiedy „włączamy” nasz mechanizm ekstrawersji:
  — to traktujemy priorytetowo to, co dzieje się w naszym zewnętrznym świecie,
  — a odkładamy to, co dzieje się wewnątrz nas.
  Innymi słowy, naszą energię kierujemy do świata zewnętrznego, czyli na przedmiot zewnętrzny. Np. na coś, co jest na zewnątrz nas, czy jest poza nami samymi.

Dla mnie w powyższych definicjach bardzo istotne jest to, że introwersja i ekstrawersja to mechanizmy, które włączamy i wyłączamy zależnie od naszych potrzeb i naszego nastawienia. Podobnie możemy też włączać i wyłączać dwa pozostałe mechanizmy, czyli:
— spostrzeganie (empatię, wczucie)
— i osądzanie (abstrakcję, abstrahowanie).

To, że możemy włączać i wyłączać nasze mechanizmy przystosowawczo-obronne, znaczy, że są one czymś pomocniczym względem podstawowych funkcji psychologicznych. Dlatego też mechanizmy te należy umieścić na naszych czterech pomocniczych punktach odniesienia naszej psychiki.

W tym momencie zaś na tych pomocniczych punktach odniesienia mamy następujące terminy:

Tak zatem prezentuje się moje pierwsze podejście do mechanizmów przystosowawczo-obronnych. Pierwsze podejście, ponieważ w tym momencie nie zakończę opisywania tych mechanizmów. Osobiście to, co napisałem powyżej, nie było dla mnie wystarczająco jasne i zrozumiałe. Tzn. nie było to dla mnie jasne w czasie kiedy tworzyłem Mandalę charakterów. Miałem poczucie, że tak właściwie dalej nie do końca wiem, co te mechanizmy znaczą? Poza tym, mamy różnice w potocznym rozumieniu tych mechanizmów. Szczególnie mam tu na myśli to, że potoczne rozumienie introwersji i ekstrawersji jest inne od rozumienia Junga, czyli twórcy tych pojęć.

Miałem więc tu dylematy związane z moim poczuciem, że nie do końca rozumiałem, o co chodzi z tymi mechanizmami, oraz z tym, że różnie rozumie się znaczenie mechanizmów przystosowawczo-obronnych.

Żeby rozwiązać te dylematy, postanowiłem utworzyć własne definicje mechanizmów przystosowawczo-obronnych. Takie definicje, które byłyby na tyle krótkie, żeby zmieściły się na mandali charakterów i na tyle zrozumiałe, żeby było wiadomo, co one właściwie znaczą.

Poszczególne elementy definicji tych mechanizmów przedstawię w kilku następnych rozdziałach tego opisu konstrukcji mandali charakterów

Bibliografia